Tovushqatorlarning kelib chiqishi

tovush to’lqinlari – eshitish organiga tovush to’lqinlarining ta’sir etishi – eshitish
analizatorlari orqali qabul qilingan qo’zg’atuvchi ta’sirining bosh miyaga uzatilishi. Fizik nuqtai nazardan, tebranishlar o’lchovi sifatida tebranadigan jismning bir sekunddagi tebranishlari soni gerts1 (gts) qabul qilingan. 2. Yangragan tovush to’lqinlari eshitish organi tomonidan qabul qilingach, unga ta’sir etadi va asab tuzilmasi (analizator) orqali bosh miyaga o’tib, tovush sezgisini qo’zg’atadi. Tabiatda odam qulog‘iga chalinadigan tovushlar cheksizdir. Ular shovqinli - taqillagan, shitirlagan, g‘ichirlagan kabi tabiiy tovushlar, va musiqiy – kuylayotgan odam ovozi, yangrayotgan cholg‘u asbobning sadolari kabi sun’iy tovushlarga ajratiladi. Musiqiy tovushlar musiqa san’atining asosiy vositasi bo‘lib, atrofdagi vokelikni aks ettirishda xizmat qiladi. Ular musiqa madaniyatining ko‘p asrli taraqqiyot jarayonida saralab olinib, muayyan tizimga uyushtirilgan. Musiqiy ifodalilik elementlarining negizi musiqiy tovush o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar tebranilayotgan jismning tebranish tezligi, tebranish kengligi, tebranish davomiyligi va tarkibiy qismlari son va sifatidan kelib chiqadi. Ma’lumki, biz kundalik hayotda juda ko’p, xilma-xil tovushlarni eshitamiz. Lekin bu tovushlarning hammasi ham musiqada qo’llanila bermaydi. Eshitish organlarimiz musiqaviy tovushlar bilan shovqinli tovushlarni bir-biridan ajratish qobiliyatiga ega. Shovqinli tovushlar, masalan, qarsillash, gumburlash, g’ijirlash, shivirlash, dukillash va hokazolar aniq tovush to’lqini balandligiga ega emas, shuning uchun ham bu tovushlar musiqada qo’llanilmaydi2. Musiqaviy tovushning nazariy jihatdan to’rt xil fizik xususiyati mavjud. Ular balandlik, uzunlik (cho’zim), qattiqlik (tovush kuchi) va tembr (tovush tusi) dan iborat.

tovushqatorlarining tuzilishi diatonik ton va yarim tonliklar izchil joylashuvi bilan farqlanadi.

Ikkita bir xil nomli tovushlar orasida tuzilgan ton va yarim tonliklar (1ton – 1ton – 0,5ton – 1ton – 1ton – 1ton – 0,5ton) strukturasiga ega bo’lgan gammaga Tabiiy major gammasi deyiladi.

Tabiiy major gammasi.

Ladning har bir pog’onasi raqam bilan yozilishidan tashqari, mustaqil nomga ham egadir:

1 - pog’ona: tonika (T)

2 - pog’ona: pastga boshlovchi tovush

3 - pog’ona: medianta (o’rtancha)

4 - pog’ona: subdominanta (S)

0. 
   - pog’ona: dominanta (D)
   
1. 
   - pog’ona: submedianta (pastki medianta)
   
2. 
   - pog’ona: yuqoriga boshlovchi tovush.
   

Har bir ladning tonikasi, subdominantasi va dominantasi asosiy pog’onalar, qolganlari esa yondosh pog’onalar hisoblanadi.

Dominanta o’z tonikasidan hamisha sof kvinta yuqorida joylashadi. Tonika bilan dominanta orasida uchinchi pog’ona bor, shuning uchun u medianta ya’ni, o’rtancha deyiladi.

Subdominanta tonikadan kvinta pastda joylashgan. Subdominanta bilan tonika orasida joylashgan pog’ona submedianta deyiladi. Quyida bu pog’onalarning joylashish tartibi ko’rsatilgan:

2.1. Major gammalari: major gammasi, tonallik Do major (C-dur), Do major (C-dur) gammasi, tetraxord, Sol major (G-dur) gammasi, kalit belgilari, Re major (D-dur) gammasi, Lya major (A-dur), Mi major (E-dur), Fa major (F-dur), kvinta davrasi

2.2. Kvinta davrasi: kvinta davrasi, engarmonik tonalliklar, bemollar va diyezlar, kvinta davrasi chizmasi

2.3. Major kalit blgilarini o‘rganish: bemol/diyezlar nota yo‘lida, belgilari yettigacha jamlangan juft tonalliklar (oson usul)

2.4. Minor gammasi: Ikki usul: minor gammasi, parallel tonalliklar, parallel minor metodi, parallel minor aniqlik bilan, nomdosh tonallik metodi, melodik minor, garmonik minor

2.5. Kalit belgilarini mustaqil o‘rganib chiqish usullari: kalit bemollari sirasi, kalit diyezlari sirasi, kalit belgilari orqali tonallikni aniqlash, Frank va Metz taklif qilgan kalit belgilarini topish mexanizmi, oxirgi uslub

2.6. Gamma pog‘onalari nomlari: gamma pog‘onalari, qo‘shimcha kiritish belgisi, tonika, dominanta, subdominanta, medianta, submedianta, yetakchi pog‘ona, supertonika, subtonika

2.7. Major va Tabiiy minor gammalari fortepianoda chalish uchun: major gammalar, tabiiy minor gammalari

Do major (C- Fortepiano oq klavishlari C tovushdan C tovushgacha Do major (C-dur)

dur) gammasi gammasini shakllantiradi. Ushbu sakkizta nota (C, D, E, F, G, A, B va

Tetraxord keyin yana C) o‘z ichida to‘rt-notali gamma kabi ikkita qismga ajraladi.

Ular tetraxord deb ataladi:

Majorli	Pastki tetraxord va yuqorigi tetraxord har bittasi majorli tetraxord
tetraxord	tuzilishi (strukturasi)ga o‘xshab tuziladi: ton-ton-yarim ton, va bir ton
	ularning o‘rtasida. Butun ton va yarim tonliklarning ketma-ket joylashuvi
	yuqorida ko‘rsatilgan, qarang 1.2. Xromatik gamma va fortepiano
	klaviaturasi. Eslab qoling, E bilan F, va B bilan C tovushlar orasi diatonik
	yarim tondir (alteratsiya belgilarisiz).
Tonallik Do major (C-dur) Sol magor (G- dur) gammasi
	Kuy va garmoniyasi uchun C-major gamma tovushlaridan foydalangan
	musiqa asari C-dur tonallikda yozilgan hisoblanadi. Major gammasi
boshqa notalardan ham boshlanishi mumkin, faqat ton/yarim

d an F gacha oraliq diatonik yarim tondir.

Kalit belgilari Kalit belgilari asarning har bir nota yo‘lini boshida kalitdan keyin yoziladigan alteraysiya belgilaridir. Ularning ta’siri keyingi har bir tegishli notaga saqlanadi.

Re major (D- Do major gammaning beshichi notasi Sol (G) bo‘lib chiqadi va Sol major

d ur) gammasi gammasi Do majordan ko‘ra bitta diyezga ko‘proq ega bo‘ladi. Asosiy (birinchi) tonni muayyan gammaning beshichi notaga ko‘chirilishi har doyim bitta diyez qo‘shib beradi (yoki bitta bemolni qisqartiradi). Sol majorning beshinchi notasi Re (D) bo‘lganligi sababli (G, A, B, C, D), Re major (D-dur) gammasi ikkita diyezni ishga soladi. Qo‘shilgan (oxirgi) diyez hamisha yangi asosiy tondan bir nota pastroq joylashadi.

Lya major (A-	“5 nota yuqoriga, 1 diyez qo‘shiladi” kabi qoidani davom ettirsak, Lya
dur)	major (A-dur) 3ta diyez, Mi major (E-dur) 4ta va x.k. diyezga egaligini
Mi major	hosil qilamiz. Yana bir bor, kalit belgilari ichdagi har yangi diyez yangi
( E-dur)	asosiy tondan bir nota pastroq joylashadi.

Fa major Xuddi shu tarzda gamma bo‘yicha beshta nota pastga sanasak, bitta diyez (F-dur) qisqaradi (yoki bitta bemol qo‘shiladi). Masalan, C, B, A, G, F = 1, 2, 3, 4, 5.

Do majorning beshinchi notasi Fa (F) bo‘lganligi uchun Fa major (F-dur) Do majordan ko‘ra bitta bemolga kop‘roq belgiga ega bo‘ladi. Xamma bemol belgilari xuddi shunday yo‘l bilan paydo bo‘ladi: gamma notalarini pastga sanab, beshinchisi bemol bo‘lib qo‘shiladi.

Xorij adabiyotlarida ham “Musiqaning asosiy elementlari, balandlik uzunlik tembr va dinamika yani tovush qattiqligi deb berilgan. Ba’zi mualliflar tezlik (ovozdan hosil bo’lgan fizik tebranishning jadalligi) va tuzilishni ham kiritadilar”.3 Yangrayotgan tovushning balandligi tebranayotgan egiluvchan jismning tebranish tezligi, ya’ni chastotasiga bog’liqdir. Tebranish qanchalik tez bo’lib tursa, tovush shunchalik baland bo’ladi va aksincha, tebranish qanchalik sust bo’lsa, tovush shunchalik past bo’ladi. Yangrayotgan tovushning cho’zimi tebranayotgan jismning to’lqin amplitudasiga bog’liqdir. Tovushning uzun yoki qisqaligidan uning fizik xarakteri o’zgarmaydi, lekin musiqa nuqtai nazaridan tovushning cho’zimi uning yana bir xususiyati bo’lib, muhim ahamiyatga egadir. Tovush cho’zimi tovush manbai tebranishining davom etishiga bog’liq bo’ladi. Masalan, tovush chiqa boshlaganda tovush manbaining tebranishi qanchalik keng bo’lsa, tovushning pasayib borishi ham shuncha uzoq davom etadi. Bunda albatta, tovush manbai bo’lgan jism erkin tebranishi shart. Yangrayotgan tovushning qattiqligi tebranish harakatining kuchiga, ya’ni, tovush manbai bo’lgan jismning tebranish kengligiga bog’liqdir. Tebranish harakatlari amalga oshiriladigan fazo doirasi tebranish amplitudasi (kengligi) deyiladi.