Tovar siyosati. Tovarlarning ishlab chiqarish assortimenti

29-Mavzu: Asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlarining tahlili
Reja:

1. 
   Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari tahlili.
   
2. 
   Asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlarining tahlili.
   
3. 
   Asosiy vositalarning qurollanganlik tahlili.
   

Asosiy vositalar ishlab chiqarish faoliyatida uzoq yillar qatnashadigan, o‘z boshlang‘ich qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga yoki moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadigan xarajat obyektlariga o‘zining belgilangan xizmat muddati davomida bo‘lingan tartibda o‘tkazadigan hamda jismoniy shaklini o‘zgartirmaydigan mehnat qurollaridir. Shuningdek, asosiy vositalar korxonaga mulkiy jihatdan tegishli, kelgusida iqtisodiy naf keltirishi kutilayotgan hamda xizmat muddati uzoq vaqtni tashkil etadigan aktivlar jumlasiga kiradi. Korxonada asosiy vositalarni quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin. 1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab: – aktiv asosiy vositalar; – passiv asosiy vositalar. 2. Tarmoq bo‘ysunuviga qarab: – sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari; – boshqa tarmoq asosiy vositalari; – noishlab chiqarish asosiy vositalari. 3. Foydalanishiga qarab: – foydalanishdagi asosiy vositalar; – foydalanishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar 4. Turi bo‘yicha: – binolar, inshootlar, uzatish moslamalari, mashina va uskunalar, transport vositalari, asbob-uskunalar, xo‘jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab: – o‘ziga tegishli asosiy vositalar; – ijaraga olingan asosiy vositalar Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar 3-shakl «Asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot» shaklidan olinadi. Ushbu tasnif tahlil maqsadlari uchun foydalaniladi. Asosiy vositalarni o‘rganishda ularning texnik holat va harakat ko‘rsatkichlariga muhim ahamiyat beriladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi: – asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi; – asosiy vositalarning eskirish darajasi. Yaroqlilik darajasi asosiy vositalarning qoldiq qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish orqali; Eskirish darajasi asosiy vositalarning eskirish qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Yaroqlilik va eskirish koeffitsiyentlari yig‘indisi koeffitsiyentda 1 ga, foizda 100 teng bo‘ladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga qarab ularning texnik holatiga baho beriladi va ularni tartiblash bo‘yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Asosiy vositalarning holatini o‘rganishda korxona amortizatsiya siyosatiga, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar holatiga muhim e’tibor qaratiladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlarini ularning har bir turi va jami bo‘yicha o‘rganiladi. Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar 1- shakl «Buxgalteriya balansi» va 3-shakl «Asosiy vositalarning harakati to‘g‘risida hisobot» shakllaridan olinadi.

Korxonada aktiv asosiy vositalarning eskirish darajasi o‘tgan yilga nisbatan 2,6 %ga oshgan. Unga qarama qarshi bo‘lgan ko‘rsatkich asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi esa 2,6 %ga kamaygan. Biroq, korxonadagi aktiv asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi 64,9 foizni tashkil etib ijobiy holatga ega.
Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlari ularning harakat ko‘rsatkichlarini o‘rganish asosida to‘ldiriladi. Asosiy vositlarning harakat ko‘rsatkichlariga ularning yangilanishi va chiqib ketish koeffitsiyentlari kiritiladi. Asosiy vositlarning yangilanish koeffitsiyenti joriy davrda yangidan kiritilgan asosiy vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil oxiriga bo‘lgan qiymatiga bo‘lish orqali topiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffitsiyenti joriy davrda chiqib ketgan asosiy vositalar qiymatini ularning yil boshiga bo‘lgan qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Bu tarkiblashni asosiy vositalarning jami qatori va har bir tarkibi bo‘yicha berib o‘tish mumkin.

Korxonada asosiy vositalarning harakat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi tahlili shuni ko‘rsatadiki joriy davrda asosiy vositalarning yangilanish darajasi oldingi yilga nisbatan 3,3 %ga o‘sgan. Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarishi esa +1,5 %ga ortgan. Ular orasidagi nisbat 2.2 ga (3.3 / 1.5) teng bo‘lgan. Tahlilda asosiy vositalarning yangilanish va chiqib ketish sabablariga ham muhim e’tibor beriladi. Mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi nafaqat asosiy vositalarning texnik holat va harakat ko‘rsatkichlariga, balki ular bilan ta’minlanganlik darajasiga ham bog‘liq. Korxonaning asosiy vositalar bilan ta’- minlanganlik yoki qurollanganlik darajasi ishlab chiqarishdagi mehnat vositalari me’yor darajasida mavjud yoki mavjud emasligini tavsiflab beradi. Avvalo, korxonaning mehnat vositalari bilan ta’minlanganligida quyidagi jihatlarini farqlash lozim: – o‘ziga tegishli bo‘lgan mehnat vositalari hisobiga ta’minlash; – ijaraga olingan mehnat vositalari hisobiga ta’minlash.
Demak, korxona har ikki holatda ham asosiy vositalar bilan ta’minlanganlikning me’yor ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishi mumkin. Asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik tahlilida korxonada asosiy vositalarning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. Asosiy vositalar bilan qurollanganlik ko‘rsatkichlari sifatida bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mehnat vositalari, ish o‘rni, maydonining asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi aniqlanadi. Asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi ularning samaradorlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish asosida to‘ldiriladi. Ya’ni korxona faoliyatiga faqat miqdor ko‘rsatkichlar orqaligina emas, balki sifat ko‘rsatkichlarini ham o‘rganish asosida baho beriladi.

Korxonada ishchilarning asosiy vositalar bilan qurollanish darajasi o‘tgan yilga nisbatan 18000 so‘mga o‘sgan. Bu o‘sish ikki omil hisobiga: birinchisi – ishchilar sonining o‘zgarishi hisobiga; ikkinchisi – asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi hisobiga sodir bo‘lgan. Asosiy vositalardan foydalanishda ularning samaradorligiga baho berish iqtisodiy tahlilning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Samaradorlik korxona xo‘jalik faoliyatiga baho berishning muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaraladi. Ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.

Ushbu qaytimga oid samaradorlik ko‘rsatkichlari har bir ming yoki bir so‘mlik asosiy vositalarga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmini ifodalaydi. Qaytim ko‘rsatkichlarini tobora oshib borishi ijobiy o‘zgarishlarni bildiradi. Sig‘imga oid ko‘rsatkichlar esa bir birlik mahsulot tarkibida qancha asosiy vositalar qiymati mavjud ekanligini tavsiflaydi. Ushbu ko‘rsatkich kamayib borishi yaxshi natijalarni ko‘rsatadi yoki aksincha. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho berishga iqtisodiy tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Korxona ishlab chiqarish quvvati, deb uning to‘la ish bilan bandlik holatiga aytiladi. Bu holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki uning xarajatlar tarkibiga, moliyaviy natijasiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish asosida korxonaning joriy davrdagi iqtisodiy potensiali hamda uni maqsadli boshqaruvi belgilanadi.