Tovar-moddiy zahiralarni inventarizatsiyasini o‘tkazish hamda natijalarini rasmiylashtirish”

Toshkent Moliya Instituti
Iqtisodiyot fakulteti
Menejment(tarmoqlar va sohalar) ta’lim yo’nalishi
IM-81 guruhi talabasi
Xudoyberdiyev Asilbekning
Buxgalteriya hisobi fanidan
“Tovar-moddiy zahiralarni inventarizatsiyasini o‘tkazish hamda natijalarini rasmiylashtirish” mavzusida yozgan
Mustaqil ishi

Bajardi: Xudoyberdiyev Asilbek

Qabul qildi: Xusinov.I

Mavzu: “Tovar-moddiy zahiralarni inventarizatsiyasini o‘tkazish hamda natijalarini rasmiylashtirish”

Reja:
Kirish

1. Tovar-moddiy zaxiralarning iqtisodiy mohiyati vazifalari.
2. Tovar-moddiy zaxiralari harakatini hujjatlashtirish va ularning
ombordagi hisobi.
3. Tovar moddiy zaxiralari inventarizatsiyasi natijalarini buxgalteriya
hisobida aks ettirish.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Mamlakatimizda ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish va xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning faoliyatini qo’llab-quvvatlash, hamda ularning ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) faoliyatini takomillashtirib borish dolzarb masala hisoblanadi. Chunki xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy jihatdan rivojlanishi va iqtisodiy samaradorligining ortishi bevosita iqtisodiyotning taraqqiy ettirishining muhim omili hisoblanadi. Oxirgi yillarda yalpi ichki mahsulotda xususiy sektorning ulushi doimiy ravishda ortib kelmoqda.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarasi o’laroq bugungi kunda jamiyatimizning barcha sohalarida tub burilishlar, yangilanishlar, kundan-kunga keng quloch yozmoqda. So’ngi yillarda jahonning yetakchi davlatlari iqtisodiyotiga moliyaviy-iqtisodiy bo’ron o’z salbiy ta’sirini sezilarli tarzda ko’rsatdi. Ammo, O’zbekistonni bu inqiroz chetlab o’tdi desak mubolag’a bo’lmaydi. Sababi, bizning davlatimiz rahbari uzoqni juda yaxshi ko’ra bilgan, yurt taqdirini barcha narsadan ustun qo’yib, oqilona siyosat yuritishi natijasida moliyaviy inqirozdan chekmadi. Aksincha, dunyoda ko’pgina davlatlar inqirozni aziyat qanday bartaraf qilish chorasini qidirayotganda, respublikamiz yalpi ichki mahsulotida o’sish, byudjet ijrosi ijobiy profitsit bilan yakunlandi. Iqtisodiy islohotlarning eng ustuvor jihatlaridan biri sifatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka katta e’tibor qaratildi. Buning natijasida YAIM tarkibida aynan shu sohaning ulushi va unda mehnat qilayotganlar soni yildan yilga o’sib, oshib bormoqda.Mamlakatimiz oxirgi 5 yillikka qaraganda hozirgi davrda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o‘sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, qishloq xo‘jaligi 7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi.
Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi ta’minlandi. Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. Inflyatsiya darajasining o‘sish sur’ati prognoz ko‘rsatkichlari doirasida saqlab qolindi va 7 foizdan oshmadi. 2012-yilda soliq yukini kamaytirish siyosati davom ettirildi. Kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona soliq to‘lovi stavkalari 6 foizdan 5 foizga tushirilgani, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun belgilangan soliq stavkasi esa sezilarli tarzda, ya’ni o‘rtacha ikki barobar kamaytirilgani buni yaqqol tasdiqlaydi. Shularga qaramasdan, davlat byudjetining daromadlar qismi bo‘yicha ko‘rsatkichlari to‘liq bajarildi, erishilgan profitsit yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi. Davlat jami xarajatlarining asosiy qismi, ya’ni qariyb 59,2 foizi ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoya qilish chora-tadbirlarini amalga oshirishga qaratildi, uning 34 foizdan ortig‘i ta’lim, 14,5 foizdan ko‘prog‘i sog‘liqni saqlash sohalarini moliyalashtirishga yo‘naltirildi”.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan tovar-moddiy zaxiralari hisobini to‘g‘ri yuritish, ularning tannarxini to‘g‘ri shakllantirish, xom-ashyo va materiallarni xarajat moddalari bo‘yicha to‘g‘ri tasniflash, tayyor mahsulot va tovarlarni yuqori foydalilik darajasida sotish yo‘llarini izlash, ular bo‘yicha amalga oshirilayotgan muomalalarning to‘g‘ri, aniq va qonuniyligini auditorlik tekshiruvlaridan o‘tkazish, shuningdek moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish yordamida ichki foydalanilmayotgan rezervlarni qidirib topish hamda ularni ishlab chiqarishga safarbar etish kabi bir qancha masalalar shu kunning dolzarb muammolaridan biri bo'lib hisoblanadi. Chunki, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish va pirovardida, Mahsulot tannarxini kamaytirish orqali yuqori moliyaviy barqarorlikka erishish mumkin. Xo‘jalik ishlatilayotgan tovar-moddiy zaxiralarining holati, samaradorlikka hamda yurituvchi sub’ektlarda ularni hisobda aks ettirish tartibi va tarmoq xususiyatdan kelib chiqqan holda audit tekshiruvlarini o‘tkazish hamda ularni takomillashtirish kabi masalalar bitiruv malakaviy ishi mavzusining asosiy mazmunini tashkil qiladi.

1. 
   Tovar-moddiy zaxiralarning iqtisodiy mohiyati vazifalari.
   

Hozirgi kunda turli mulkchilik shakllangan asosiy korxonalarda asosiy

e’tiborni ishlab chiqarish hajmini kengaytirish, mehnat unumdorligini oshirish,
korxonalarning rentabellik darajasini oshirish, tannarxni pasaytirish hamda
pirovardida yalpi daromiad, sof tushum hamda sof foydani ko’paytirishga qaratilgandir.
Hozirgi kunda kelib korxonalarda asosiy xarajatlar qismining oshishi,
xarajatlarning oshishi esa korxonalarning moliyaviy natijalariga salbiy ta’sir
ko’rsatmoqda.
Bizning vazifamiz ushbu yoziladigan bitiruv malakaviy ish orqali xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning xarajatlar qismida tovar-moddiy zaxiralarining tutgan
o’rni, tannarxga ta’siri, ulardan qay darajada foydalanishni tahlil qilib
pirovardida o’zimizning xulosa va takliflarni berishdan iborat.
Tovar-moddiy zaxiralarning ishlatilishi, ishlab chiqarish jarayonida yangi
mahsulotga o’tkazilib yuborilishi, ularning harakatini hisobda to’g’ri aks
ettirishimiz zarur.
Hozirgi kunga kelib tovar-moddiy zaxiralarining xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarda oborot mablag’lari guruhida hisobga olib boriladi. Bularning aksi
buxgalteriya balansi aktiv tomonida yuritiladi.
Tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish korxonalarda xarajatlar qismini
asosini tashkil qiladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tovar-moddiy zaxiralar
holatini tahlil etganda quyidagi ko’rinishdagi sxemalarda baho berish mumkin
Tovar-moddiy zaxiralari bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy
vazifalariga quyidagilar kiradi:
Tovar-moddiy Zaxiralarini ularning mohiyatini ochib beruvchimezonlariga mos ravishda hisobga olish;
Tovar-moddiy zaxiralarini to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;
Tovar-moddiy zaxiralarini to’g’ri baholash;
Tovar-moddiy zaxiralariga qilingan qo’shimcha xarajatlarni (tashib
keltirish, boj va soliq to’lovlari, kurs o’rtasidagi farqlar, ustamalar, sertifikatsiyalash va boshqalar) to’g’ri hisobga olish, ularni o’z vaqtida sotib
olingan zaxiralar tannarxiga (qiymatiga) yoki korxona xarajatlariga kiritish;
Tovar-moddiy zaxiralari holati va harakatini to’g’ri,o’z vaqtida va tegishli
boshlang’ich hujjatlar bilan rasmiylashtirib hisobga olish;
Tovar-moddiy zaxiralariga moddiy javobgarlikni ta’minlash, moddiy
javobgar shaxslar tomonidan hisobotlarning to’g’ri va o’z vaqtida tuzilishi,
taqdim etilishini nazorat qilish;
Tovar-moddiy zaxiralarining holati va harakati bo’yicha moddiy javobgar
shaxslarning hisobot ma’lumotlari va hisob ma’lumotlarining to’liq uyg’unligini
ta’minlash;
Tovar-moddiy zaxiralarining butligini ta’minlash, buning uchun ularni
belgilangan muddatlarda qayta ro’yxatdan o’tkazish (inventarizatsiya qilish),
uning natijalarini to’g’ri aniqlash va hisobga olish;
Mavjud tovar-moddiy zaxiralaridan unumli foydalanish, buning uchun
omborlarda me’yoridan ortiq zaxiralarni saqlamaslik, ularni qo’shimcha
nobudgarchiliklariga yo’l qo’ymaslik, keraksiz materiallarni sotish va uning
natijalarini to’g’ri hisobga olish;
Tovar-moddiy zaxiralarini asosli ravishda qayta baholash va uning
natijalarini hisobda to’g’ri aks ettirish;
Arzon baholi buyumlarning eskirishini to’g’ri hisoblash, to’liq eskirgan
buyumlarni o’z vaqtida hisobdan chiqarish, ularni balans qiymatini hisobotda
to’g’ri aks ettirish;
Moddiy-texnika ta'minoti rejasining bajarilishi ustidan nazorat olib borish;
Materiallarning ishlab chiqarishga to’g’ri berilishi va ularni sarflash me'yoriga rioya qilish ustidan nazorat olib borish;
Mahsulot tannarxini hisoblashda sarflangan TMZlarni kalkulyasiya
ob'ektlarida to’g’ri taqsimlash.
2. Tovar-moddiy zaxiralari harakatini hujjatlashtirish va ularning
ombordagi hisobi.

Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo’yicha asosiy nizom

talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi talab etiladi. yoziladigan hujjatlarning
nusxalar soni minimal bo’lib, EHMdan foydalanilsa bir nusxa, hisob qo’lda
yuritilsa ikki nusxadan oshmasligi kerak. Materiallar harakati bilan bog’liq
muomalalarni o’z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to’g’ri
yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o’z vaqtida keltirilishini
ta’minot bo’limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo’limi xodimlari mol yetkazib
beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini
tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo’yicha e’tirozlar va da’volar
qo’yish, korxonaga o’z vaqtida yetib kelmagan yuklarni topish vazifalarini
bajaradilar.
Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari
ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to’xtovsiz, o’z vaqtida davom
etishini ta’minlaydi.
Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob
hujjatlari, eng avvalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi,
so’ngra o’z vaqtida ro’yxatga olinadi. Shundan so’ng bu hujjatlar korxonaning
ta’minot bo’limiga topshiriladi. Har bir schyot bo’yicha uning to’lanishi yoki to’lanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol yetkazib beruvchilar
to’la amal qilgan bo’lsa, schyotni to’lashga rozilik beriladi. To’lanishi lozim
bo’lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun
omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar
maxsus papkada saqlanadi. O’z vaqtida yuborilmagan materiallar to’g’risida
ombor mudiri korxonaning ta’minot bo’limiga tegishli chora ko’rilishi uchun
xabar beradi. Odatda, mol yetkazib beruvchi korxonalardan materiallarni
ta’minot bo’limi ekspeditori yetkazib beradi. Mol yetkazib beruvchi yoki
transport tashkilotlaridan materiallarni qabul qilganda ta’minotchi idish, plomba,
tamg’a hamda materiallar sifatini tekshiradi. Agar tekshirish natijasida
kamomad yoki yuklar sifati buzilganligi aniqlansa, mol yetkazib beruvchi yoki
transport tashkilotiga da’vo qo’yish huquqini beradigan dalolatnoma tuziladi.
Korxona o’zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo’llanma hujjatlar (to’lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport yukxatlari) oladi.
Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda
ro’yxatga olinadi hamda shartnomada ko’zda tutilgan talablarga mos kelishi
nazoratdan o’tkaziladi.
Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni
olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi ishonchnoma yozib beradi.
Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol
yetkazib beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o’z vakiliga
beradigan hujjatidir.
Korxona ishonchnomaning ikki - M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shaklidan foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma
varaqasining qo’shimcha qismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan
ishonchnomani maxsus daftarga yozib qo’yishga hojat qolmaydi.
Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan
hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma
esa maxsus daftarda ro’yxatdan o’tkaziladi.
Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan
holda beriladi, so’ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi.
Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi.
Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi
kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan
materiallarni omborga topshirganligi to’g’risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga
topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o’tib
ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o’tib ketgan ishonchnomalar bo’yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar
berish man qilinadi.
Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi.
Keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq
bo’lsa, omborchi M-4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim operatsiyalari soni
kam bo’lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga muhr qo’yishga ruxsat
etiladi. Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida
tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu
dalolatnoma mol yetkazib beruvchi yoki boshqa manfaatdor bo’lmagan korxona
vakillari ishtirokida tuziladi.
Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi.
Ombordan sexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor
kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir
marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi sex, bo’lim va bilan uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi.
Ombordan sexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-
zabor kartalari qo’llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish
yoki reja bo’limi tomonidan yoziladi. Unda shu sex yoki uchastkaga berilishi
lozim bo’lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko’rsatiladi.
Cheklangan me’yor sex yoki uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu sex
yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi
ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa sexga beriladi.
Materiallar berilgandan so’ng limit kartasining sex nusxasiga imzo qo’yadi, sex
xodimi omborchining nusxasiga o’z imzosini qo’yadi.
Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldig’ini
hisoblab chiqadi. Limit yetmagan taqdirda limitdan tashqari materiallar xarajati
talabnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Materiallarning sarflanishi bo’yicha limitning shu tariqa belgilanishi
me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o’z vaqtida xabar qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo’llanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi va
ularni qayta ishlashni yengillashtiradi.
Materiallarning ichki ko’chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga,
bir sexdan ikkinchi sexga berilganida hamda chiqindilar omborga qabul
qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi.
Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo’yicha hamda turli
xatlar, og’zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi.
Korxona omborida materiallarning but saqlanishini tashkil etish ularni
to’g’ri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xo’jaligi
ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar qo’yiladi.
Korxona omborida materiallarni hisobga olishning to’g’ri tashkil qilinishi
materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ro’yxati (registri)ning turiga,
miqdoriga, foydalanilgan ko’rsatkichlarga va ularning o’zaro solishtirilishiga
bog’liq. Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo’lishi kerak, chunki xilma-xil
materiallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda
saqlashni talab qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan
stellajlar, tokchalar, shkaf va yashiklar bilan jihozlanishi lozim. Materiallarning
har biriga ularning nomi, nomenklatura raqami, navi, o’lchami, o’lchov birligi
ko’rsatilgan yorliq yozilib, saqlash joyiga yopishtirib qo’yiladi.
Tez yonishga moyil bo’lgan materiallar maxsus omborlarda saqlanishi
lozim. Bu omborlar yong’inga qarshi qurilmalar bilan jihozlangan bo’lishi shart.
Ochiq havoda saqlanishi lozim bo’lgan materiallar omborxona hovlisida
maxsus ajratilgan, yog’ingarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi.
Hamma omborxonalar tosh-tarozi, o’lchov idishlari va boshqa shunga o’xshash
zarur moslamalar bilan ta’minlangan bo’lishi shart. Ombor mudiri moddiy
ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saqlanayotgan hamma materiallar
harakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish, boshqa
lavozimlarga o’tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan
kelishilgan holda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning to’la ravishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi.
Uni ishdan bo’shatish saqlanayotgan mollarning to’liq inventarizatsiyasi o’tkazilib,
javobgarligi ostidagi moddiy boyliklar boshqa shaxsga o’tgandan keyingina
amalga oshiriladi. Omborda materiallarning qoldiqlari to’g’risida to’liq malumot olish maqsadida ularni alohida turlari, navlari, razmeri va
nomenklatura raqamlari bo’yicha hisobga olish zarur.
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda materiallar bo’yicha analitik hisobni
to’g’ri yuritish muhim. Shu sababli ular hozirgi paytda uch xil usul bo’yicha
yuritiladi:
-Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda;
-Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda;
-Operativ-buxgalterlik (qoldiq) usuli.
Materiallarni to’g’ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqlash
muhimdir. Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha materiallarni joriy
hisobda hisobga olishda ularning haqiqiy qiymatini bilish juda muhim. Xalqaro
savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va
qoplanadigan transport tariflari, yuklarning sug’urta to’lovlari, eksport soliqlari
va bojxona yig’imlarining malum tartibda qoplanishi va uni tomonlar
qoplanishini belgilash zarur.
Omborlarda materiallarning miqdor ko’rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi.
Buning uchun materiallarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga M-17
sonli tipik shakldagi varaqlar ochiladi. Ular material harakati bilan bog’liq kirim
va chiqim operatsiyalari bo’yicha rasmiylashtirilgan boshlang’ich hujjatlar
asosida to’ldiriladi va har bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material qoldig’i aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqiqiy qoldig’i
meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o’rtadagi farqdan taminot bo’limi
xodimlari xabardor qilinadi.
Kirim va chiqim operatsiyalari bo’yicha kundalik rasmiylashtirilgan
boshlang’ich hujjatlar belgilangan muddatda korxona
topshiriladi.
Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa
usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan
iboratki, bunda materiallarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada
esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning
harakati bo’yicha omborda rasmiylashtirilgan boshlang’ich hujjatlardagi
malumotlarga asoslanadi. Omborlarda
rasmiylashtirilayotgan boshlang’ich
hujjatlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan
muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to’g’riligi ombor varaqalarining
«nazorat» bo’limida imzo bilan tasdiqlanadi. Hisobot oyining oxirida ombordagi
hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan taqqoslanadi.
Buning uchun esa har bir ombor bo’yicha qoldiq vedomosti yuritiladi.
Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig’i yoziladi va u pul
ko’rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldig’ining
umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakati bo’yicha yuritiladigan 10-
vedomost malumotlari bilan solishtiriladi. Sonlarning to’g’ri kelishi hisobot oyi
davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobning to’g’riligidan dalolat
beradi.

3.Tovar moddiy zaxiralari inventarizatsiyasi natijalarini buxgalteriya

hisobida aks ettirish.
Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti malumotlarining to’g’riligi ularning ishlab chiqarish zaxiralari inventarizasiya qilish bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya “Inventarizasiyani tashkil etish va o’tkazish” nomli 19-son BHMS va “Tovar-moddiy zaxiralar” nomli 4-son BHMSlar bilan tartibga solinadi.
Inventarizasiyadan ko’zlangan asosiy maqsad – ishlab chiqarish zaxiralarining natura va qiymat ko’rinishida amalda mavjud ekanligina aniqlashdan iborat. Inventarizasiya qilish natijasida boyliklarning to’g’ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o’lchov asboblarinng, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya qilish bir yilda kamida bir marta hisobotini tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1oktyabridan keyin
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zaxiralarining saqlanishini,
ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat
qilish uchun inventarizasiyalar o’rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va
materiallarni tanlab inventarizasiyalash o’tkazilishi kerak.
Tekshirish ko’lamiga ko’ra inventarizasiya yoppasiga yoki tanlab o’tkaziladigan, o’tkazish vaqti bo’yicha rejalashtirilgan yoki to’satdan o’tkaziladigan inventarizasiyalarga bo’linishi mumkin.
Inventarizasiyani o’tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik
qiladi. Ishlab chiqarish zaxiralarni inventarizasiya qilish
inventarizasiya qiluvchi ishchi komissiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtrokida amalga oshiriladi. Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o’lchash usuli bilan aniqlanadi va ro’yxatda rasmiylashtiriladi. Ro’yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi.
Inventarizasiya natijalari korxona rahbari, bosh buxgalteri va inventarizasiya komissiyasi raisi tomonidan imzolanadigan "Inventarizasiya jarayonida aniqlangan natijalar vedomosti"da umumlashtiriladi. Ushbu vedomostda mol-mulkning har bir turi bo’yicha inventarizasiya natijasida
aniqlangan farqlar kamomad va ortiqchalar summalari va shuningdek
aniqlangan kamomadlar summasini olib borish tartibi: turli sortlar bo’yicha
o’zaro qoplash, tabiiy kamayish me'yorlari miqdorida hisobdan chiqarish,
aybdor shaxslar hisobiga olib borish va boshqa operasion xarajatlarga hisobdan
chiqarish tartibi to’g’risidagi ma'lumotlar aks ettiriladi.
O’rtacha oylik ish haqi hajmidan ortiq bo’lmagan miqdorda yetkazilgan
zarar summasini aybdor xodimdan undirilishi ish beruvchining farmoyishiga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday farmoyish yetkazilgan zarar aniqlangan
kundan boshlab bir oydan kechikmasdan chiqarilishi numkin.
Bunda yetkazilgan zarar qiymati inventarizasiya o’tkazilgan davrda
mazkur joyda amal qilayotgan bozor narxlari bo’yicha hisoblanadi.
Agar xodimdan undirilishi lozim bo’lgan yetkazilgan zarar summasi
uning o’rtacha oylik ish haqidan yuqori yoki zarar aniqlangan kundan boshlab
bir oylik muddat o’tgan bo’lsa, yetkazilgan zararning undirilishi sud orqali
amalga oshiriladi.
Ish beruvchining mol-mulki o’g’irlanganda, kam chiqqanda, qasddan
yo’qotish yoki qasddan buzish natijasida hamda boshqa hollarda yetkazilgan
zarar qiymati bozor bahosi bo’yicha hisoblanadi.
Inventarizasiya jarayonida aniqlangan mol-mulkning bozor bahosini
aniqlash uchun quyidagilardan foydalanish numkin:
a)ishlab chiqaruvchi tashkilotlardan va ularning rasmiy dillerlaridan, tovar
xom-ashyo, ko’chmas mulk birjalaridan yozma shaklda olingan xuddi shunday
mahsulotga doir narxlar to’g’risidagi ma'lumotlar;
b)Markaziy bankning kamomad (ortiqcha) aniqlangan sanadagi va tegishli
mulkni sotib olish sanasidagi kurslarning nisbati shaklida aniqlangan hisob-kitob
koeffisientini qo’llagan holda sotib olish sanasidagi (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lganda) mol-mulklarning erkin konvertasiyalanadigan valyuta
(EKV)dagi qiymati to’g’risidagi ma'lumotlar;
v)tegishli davlat idoralarida mavjud bo’lgan narxlar darajasi to’g’risidagi
ma'lumotlar;
g)inventarizasiya o’tkazilayotgan davrda ommaviy axborot vositalari va
maxsus adabiyotlarda e'lon qilingan narx darajalari to’g’risidagi ma'lumotlar;
d)tegishli mol-mulkning qiymati to’g’risida baholovchining ekspert
xulosasi.
Quyidagi holatlarda inventarizasiya muddatidan oldin o’tkazilishi shart:
Korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, shuningdek davlat
korxonasini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog’ida;
Tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;
Moddiy javobgar shaxs o’zgarganida;
Talon-taroj qilish
yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning
buzilishi bilan bog’lik faktlar aniqlanganda;
Yong’in yoki tabiiy ofatlar sodir bo’lganda;
Korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa
hollarda.
Inventarizasiya qilish natijasida materiallar bo’yicha hujjatlardagi
ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasida farq solishtiruv qaydnomasida
rasmiylashtiradi.
Ishlab chiqarish zaxiralarning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko’rsatmasi
bo’yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o’tkaziladi. Suiiste’mol
qilishlar oqibatida yo’l qo’yilgan kamomad va yo’qotishlar aniqlangan taqdirda
tegishli hujjatlar kamomad aniqlangandan so’ng 5 kun ichida tergov organlariga
oshirilishi lozim, aniqlangan kamomad summasiga esa fuqarolik da'vosi
qo’zg’atiladi.
Aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklar bo’yicha ko’rilgan zararlar foyda
solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan bazaga “Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi
Nizom” ning 1 – ilovasiga binoan kiritiladi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizasiya qilish natijasida ortiqcha mol-mulk mavjudligi aniqlansa, u moliyaviy natijalarga kirim qilinadi.
Inventarizasiya jarayonida aniqlangan tovar-moddiy zaxiralarining kamomadi haqiqiy (balans) qiymati bo’yicha hisobdan chiqariladi va
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: debet 5910 "Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar"
schyoti; kredit ''Tovar-moddiy zaxiralarini hisobga oluvchi schyotlar'' (1000-2900).
Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan hollarda va
agar baholash natijasida kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining bozor qiymati (undiriladigan summa) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy
(balans) qiymatidan yuqori bo’lsa, daromad summasi buxgalteriya hisobida
quyidagicha aks ettiriladi:
debet 4730 "Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi" schyoti –
aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan kam
chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining bozor qiymatiga;
kredit 5910 "Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar" schyoti
- kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy (balans) qiymatiga;
kredit 9320 "Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda" schyoti - aybdor
shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan kam chiqqan
tovar-moddiyzaxir larining bozor qiymati va kam chiqqan tovar-moddiy
zaxiralarining haqiqiy balans qiymati o’rtasidagi farqiga.
Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan
hollarda va agar baholash natijasida kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining
bozor qiymati (undirladigan summa) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining
haqiqiy (balans) qiymatidan past bo’lsa, ko’rilgan zarar summasi buxgalteriya
hisobida quyidagicha aks ettiriladi: debet 4730 "Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi" schyoti aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan kam
chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining bozor qiymatiga; debet 9430 "Boshqa operasion xarajatlar" schyoti - aybdor shaxs yoki moddiy
javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan kam chiqqan tovar-moddiy
zaxiralarining bozor qiymati va kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining
haqiqiy (balans) qiymati o’rtasidagi farqiga; kredit 5910"Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar" schyoti- kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy (balans) qiymatiga.
Kamomadning aniq aybdor topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo’lmagan hollarda, kam chiqqan tovar- moddiy zaxiralarining kamomadidan ko’rilgan zarar moliyaviy natijalarga olib
boriladi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: debet 9430 "Boshqa operasion xarajatlar" schyoti;
kredit 5910 "Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar"
schyoti. Inventarizasiya jarayonida aniqlangan hisobga olinmagan (ortiqcha)
tovar-moddiy zaxiralari aniqlangan sanadagi aynan shunga o’xshash tovar-
moddiy zaxiralarining bozor qiymati bo’yicha baholanadi (ortiqcha chiqish
sabablari va aybdor shaxslar keyinchalik aniqlanadi) va buxgalteriya hisobida
quyidagicha aks ettiriladi:
''Tovar-moddiy zaxiralarini hisobga oluvchi schyotlar'' (1000-2900);
kredit 9390 "Boshqa operasion daromadlar" schyoti.
Aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan kamomad summaning
undirib olinishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet ''Pul mablag’larini hisobga oluvchi schyotlar'' (5000, 5200, 5600,5700)
yoki ''Mehnat haqi bo’yicha xodim hisoblashishlarni hisobga oluvchi schyotlar''
(6700), yoki boshqa aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar; kredit 4730 "Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzi" schyoti.

Xulosa:
Bizlar “Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi, uning natijalari hisobi

hamda auditi” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida
korxonalarda Tovar-moddiy zaxiralar holatini o’rganish jarayonida bitiruv
malakaviy ishida quyidagi xulosa va takliflarni beramiz:
Tovar-moddiy zaxiralari hisobini olib borganda ombordagi hisob-
kitoblarni to’g’ri yo’lga qo’yishda hamda buxgalteriyadagi ma’lumotlar bilan
bir-biriga to’g’ri kelishda ombor mudirining xizmati juda kata. Shuning uchun
bizlar o’ylaymizki, korxonlardagi Tovar-moddiy zaxiralarining kirim-chiqimini
hisobga olishda ombor mudirlari hisob-kitob ishlarini yaxshi bilishi talab etiladi,
shuning uchun ombor mudirlarini buxgalteriya hisobidan xabardor bo’lgan
shaxslarni qo’yish yoki bo’lmasam shu shaxsni buxgalteriya sohasidagi
kurslarni o’qitishni talab etish zarur. Chunki, o’z sohasining mutaxasisi bo’lish
uchun ozmi ko’pmi buxgalteriya hisobidan xabardor bo’lish zarurdir.
Tovar-moddiy zaxiralarini buxgalteriya hisobida baholashda juda katta
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu Tovar-moddiy zaxiralarini ombordagi
bahosi, sotishdagi bahosi, ishlab chiqarish bahosi shu kabi baholar qo’llaniladi.
Bu esa moliyaviy natijalarni aniqlashda noaniqlikka olib keladi. Buning uchun
yuridik hisoblangan barcha korxonalar Tovar-moddiy zaxiralarini oldi-sotdi
operatsiyalarini amalga oshirishda Tovar-moddiy zaxiralarini bahoso bo’yicha
yagona to’xtamga kelish zariur. Agarda yagona to’xtamga kelinsa, Tovar-
moddiy zaxiralari bo’yicha hisob-kitob ishlari ancha yaxshilangan hisoblanadi.
Buning uchun esa hisob-kitob ishlari bo’yicha Moliya Vazirligi tomonidan
ma’lum bir yo’riqnomalar ishlab chiqish talab etiladi. Bu yo’riqnomalar
qanchalik tez ishlab chiqilsa, shunchalik moliyaviy natijalarni yanada aniq
hisoblash imkonini beradi. Korxonalarda Tovar-moddiy zaxiralarini o’z vaqtida hisob-kitobini yo’lga qo’yish eng asosiy mezon hisoblanadi. Lekin, hozirgi kunda ko’p korxonalarda ishlab chiqarishdan olingan tayyor mahsulotlar hisobini tashkil etmaslik holatlari uchrab turmoqda. Bu faqatgina hisob ishlarini chalkashtiradi. Buxgalteriya hisobida shunday narsa bo’lish kerakki, miqdoridan, qiymatidan qat’iy nazar har bir tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor mahsulotlar omborga qabul qilinsa, hujjatda aks ettirish zarur. Bu holat korxonalarda to’g’ri yo’lga qo’yilmagan.
Hujjatni oldindan rasmiylashtirish, keyin rasmiylashtirish hollari mavjud.
Bizning fikrimizda yuqorida aytilgan prinsip, buxgalteriya hisobida shunday
asos bo’yicha ish yuritish kerakki, miqdoridan, qiymatidan qat’iy nazar har bir
tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor mahsulotlar omborga qabul qilinganda
hujjat orqali rasmiylashtirish zarur. Bundan tashqari, ombor mudirlari Tovar-
moddiy zaxiralarini tabiiy kamayish va saqlash normalarini bilish zarur.
Hozirgi kunda barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda asosiy muammolardan biri buxgalteriya hisobi avtomatlashtirilgan shakliga o’tkazish muammosi mavjuddir. Buning uchun barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya hisobini yuritishning avtomatlashgan shaklini qo’llash zarur.
Buning uchun bizlarda barcha shart-sharoitlar mavjuddir. Tovar-moddiy
zaxiralarning hisobni tashkil qilishni yanada yaxshilash uchun buxgalteriya
hisobining avtomatlashgan shakli bo’lgan buxgalteriya hisobi dastur (1C:
Buxgalteriya va BEM)laridan keng foydalanish lozim.
Inventarizatsiya o’tkazish jarayoni yirik korxonalarda yilni oxiriga to’g’ri keladi. Bizning fikrimizcha korxona rahbarining buyrug’iga muvofiq korxonani ichki qismida joriy inventarizatsiyani o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Tovar moddiy zaxiralarning hisobi va hisobot ishlarini to’g’ri tashkil qilish uchun joriy inventarizatsiya o’tkazishni tashkil qilish va auditor tekshiruvi asosida uni yanada mustahkamlashni tavsiya qilamiz. Moddiy boyliklarini saqlash xarajatlarini hisobga olishning hozirgi kunda amalda bo’lgan tartibini yanada yaxshilashni talab etadi. Hozirgi kunda ko’p hollarda tovar-moddiy zaxiralarining saqlashga aloqador xarajatlar: omborlarning holati, ularning amortizatsiyasi, tegishli xodimlarning mehnat haqi va boshqalar umum ishlab chiqarish xarajatlariga olib boriladi va shu orqali tannarxga qo’shiladi yoki davr xarajatlariga olib boriladi. Bu xarajatlarni mo’ljallanishiga ko’ra, ya’ni bevosita omborlarda saqlanayotgan moddiy
boyliklar bahosini oshirishga o’tkazishni taklif qilamiz.
Tovar-moddiy boyliklarning kamomadi, nobudgarchiligi va ortiqchasini
hisobga olishni takomillashtirish bo’yicha ko’pgina takliflar bor. Hozirgi kunda
amaldagi tartibga ko’ra saqlanayotgan mahsulotlarning tabiiy kamayish me’yorlari doirasidagi kamomadi va nobudgarchiligi (biologic nobudgarchilikdan tashqari) asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga olib boriladi.
Ravshanki, bunday tartib itstisodiy jihatdan o’zini oqlamaydi. Tovar-moddiy
zaxiralarning kamomadi va ortiqchasi tannarxni shakllantirish jarayoniga hech
qanday aloqasi yo’q. Shunday ekan, ular xarajatlar schyotiga o’tkazilmasligi
kerak. Ularni faoliyatning moliyaviy natijalariga o’tkazilishi haqiqatga yaqinroqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. O’zbekiston Respublikasi Auditorlik Faoliyatining Milliy Standarti № 3
"Auditni rejalashtirish". 1999 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Auditorlik Faoliyatining Milliy Standarti № 5
"Audit ishi sifatini nazorat qilish ". 1999 y.
3. Ochilov «Moliyaviy hisob». – T.: «Iqtisod va moliya», 2006 yil. 396 b
4. .A. Vahobov, A. Ibragimov «Moliyaviy tahlil». – T.: «Sharq» NMAK,
2005

5. 
   .B.Xasanov «Boshqaruv hisobi», T.: TIMI, 2011 yil
   

Internet saytlari.

5. 
   www.uza.uz
   
6. 
   www.mf.uz
   
7. 
   www.lex.uz