Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

“yelka” (leverage) 
termini o‘rniga boshqacha termin 
“avans” (margin) 
yoki 
margin 
account 
terminlari ishlatiladi. Brokerlar hisob - kitobni yuritish 
maqsadlarida ikki xil hisob raqamlaridan foydalanadilar: 
margin 
account 
va 
cash account
. 
Cash account
da sizning pullaringiz hisobi olib boriladi, 
margin 
account
da esa ishlatilayotgan kreditlar hisobi olib boriladi. Fond 
birjalarida savdo qilayotganda brokerlar barcha kelishuvlarga avtomatik 
ravishda kredit ajratmaydilar. Odatda kredit 2 x 1 nisbatda beriladi, 
ya’ni siz yarmini to‘lashingiz kifoya. Ikkinchidan, kreditlar barcha 
operatsiyalar uchun ham berilavermaydi. Masalan, ko‘pchilik brokerlar 
optsionlar bo‘yicha operatsiyalarga kredit bermaydilar. Va nihoyat, 
kreditlar sizga o‘z mablag‘laringiz yetmagan taqdirdagina beriladi. 
 
6.3. O‘zbekistonda elektron tijoratni C2C sektorini rivojlantirish 
masalalari 
 
Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda elektron 
biznesning turli xil darajadagi quyidagi andozalardan foydalaniladi: 
Masalan, B2B - korxona - korxona, B2C - korxona - iste’molchi, B2P - 
korxona – hamkor, B2E - davlat-tadbirkor, S2B 
-
iste’molchi - korxona, C2C - iste’molchi – iste’molchi, B2G –
korxona-davlat, G2P - davlat-hamkor, G2B - davlat - korxona va P2G - 
hamkor -davlat. 
“Ideal” holatda B2B andoza bo‘yicha elektron tijorat yuritish 
tadbirkorlarning avtomatik o‘zaro aloqadorligini ko‘zda tutadi. Xorijda 
B2B andozasi 40 yil oldin paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. B2B 
andozasidan foydalanishning ikki ko‘rinishi bor: ikki yoki undan ortiq 
korxonalar o‘zaro turli xil shartnomalar tuzadi. Masalan, korxonalar 
Internet orqali shartnoma tuzishda o‘z takliflarini yuborishlari, hisob 
varaqalarini qabul qilishlari va to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin. 
Ikkinchisi - B2B sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan 
tizimlarining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, bu holat korporativ axborot-
kommunikatsion tizimlari bilan integratsiyalashish hisoblanadi. Shunday 

---

90 
qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, 
balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari 
yechimi ham ta’minlanadi. Ichki bozor doirasida elektron tijoratning bu 
yo‘nalishi ichki ishlab chiqaruvchilar orasida yangi tijorat aloqalarini 
vujudga keltirishga yordam beradi, shuningdek, materiallar va 
uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli darajada yengillashdi. Xalqaro 
darajada B2B andoza bizning ishlab chiqaruvchilarga dunyo bozorida 
ishtirok etishiga keng imkoniyatlar yaratadi. B2B andozasini qurish va 
muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida mo‘ljallangan bozor segmenti 
shu kabi yechimlarni qabul qilish va joriy etishga tayyor bo‘lishi lozim. 
Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega bo‘lishi kerak. Ularning 
eng ahamiyatlilari quyidagilar hisoblanadi: hajmlilik va sig‘imlilik. 
Tabiiyki, Shimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va bizning bozorlar 
uchun hajm bo‘yicha ko‘rsatkichlar keskin farqlanadi. Agar B2B andoza 
bo‘yicha elektron tijorat yurituvchi Amerika kompaniyalari aylanmasi 
milliardlab dollarlarni tashkil etadigan segmentga mo‘ljallangan bo‘lsa, 
bizning korxonalar bunday ko‘rsatkichlarga xali-beri tenglasha 
olmaydilar. Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu 
segmentida har biri o‘z maqsadini ko‘zlaydi, lekin B2B andozasini 
tadbiq etib, undan foydalanishda barcha foydalanuvchilar yutishi 
mumkin. Texnologik yechimlarni yetkazib beruvchilar B2B andozasini 
amalga oshirishda o‘z mahsulotlari texnologiya va bilimlarini sotishdan 
va keyinchalik bu yumushlar bo‘yicha elektron tijorat jarayonini olib 
borish funksiyalarni amalga oshirishdan naf ko‘rishadi. 
Endi O‘zbekistonda elektron biznesning rivojlanish jarayoni 
xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida 
mobil aloqa, yuqori tezlikda ishlaydigan internet, kabelli televizion 
aloqa, masofaviy bank xizmatlari, qishloq xo‘jaligi texnikasi, 
avtomobillar va texnologik uskunalarni ta‘mirlash va ularga xizmat 
ko‘rsatish kabi zamonaviy yuqori texnologiyalar asosidagi xizmat turlari 
aholi o‘rtasida tobora ommalashib bormoqda. Aholi, jumladan, 
mamlakatimizning olis hududlarida yashayotgan aholining axborot - 
kommunikatsiya texnologiyalari xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini 
kengaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda 

---

91 
internetdan foydalanuvchilar soni yil sayin ko‘payib bormoqda. Bugungi 
kunda ular 12 million kishidan oshdi yoki mamlakatimiz aholisining 
uchdan bir qismidan ortig‘ini tashkil etmoqda. Respublikamizda 
Internetning o‘tkazuvchanlik darajasi 4 barobardan ko‘proq miqdorda 
oshirildi, internetga ulanish tezligi esa salkam ikki marta ortdi. Shu bilan 
birga, undan foydalanish narxi ancha kamaydi. Iqtisodiyotimiz va 
jamiyatimiz hayotida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining 
alohida hamda muhim o‘rin tutishini hisobga olib, keyingi 5 yillikda 
O‘zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini 
rivojlantirish kompleks dasturi qabul qilindi. Ushbu dastur doirasida 
amalga oshirilayotgan loyihalar yaqin kelajakda mamlakatimizda barcha 
avtomat telefon stansiyalarini raqamli tizimga o‘tkazishni ma’lumotga 
boy resurslar va davlat organlari tizimi yaratiladiki, bunda elektron 
xizmatlar faoliyati yagona davlat portalidan amaliy jihatdan olib 
borilishi ta’minlanadi va saytga joylashtirish bo‘yicha keng ko‘lamdagi 
ishlarni amalga oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Bu borada xalqaro 
ilg‘or tajribalardan unumli ravishda foydalanilmoqda (Elektron hukumat 
bo‘yicha Koreya Respublikasi bilan faol hamkorlik bunga yaqqol misol 
bo‘la oladi). Davlat interaktiv axborot tizimining shakllanishida tegishli 
hukumat qarorlari muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qildi. Bugungi 
kunda barcha davlat organlari tomonidan doimiy ravishda yangilanib 
turuvchi veb-saytlar yaratilgan bo‘lib, ular huquqiy va jismoniy 
shaxslarga davlat organlarining faoliyati va ular qabul qilayotgan 
qarorlari haqida batafsil ma’lumotlar berib bormoqdalar. Davlat 
organlari tomonidan foydalanuvchilarga juda ko‘p xildagi davlat 
interaktiv xizmatlarni ko‘rsatish amalga oshirilmoqdaki, ularning 
faoliyati ochiq, tiniq va tezkor bo‘lishga qaratilgan. 2013-yil 1-iyuldan 
boshlab Axborot xizmati ishga tushirilib, Yagona portal xizmatlari va 
axborotdan foydalanish, foydalanuvchilarni doimiy ravishda axborot 
bilan ta’minlash, murojaatlar statusi haqida axborot berish, davlat 
organlari faoliyati, Yagona portal servislari va xizmatlari haqida 
ma’lumotlar olish kabi imkoniyatlar paydo bo’ldi. Axborot mavzusi 
dolzarbligi va keng omma uchun kerakli va ommabop sanalgan 
saytlardan Davlat soliq qo‘mitasi, Statistika bo`yicha davlat qo‘mitasi, 

---

92 
Tashqi ishlar vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi kabi davlat 
mahkamalarining veb-sahifalari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi 
axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi 
o‘z saytida “Elektron hukumat to‘g‘risida”gi qonun loyihasini ishlab 
chiqishda elektron hukumat sohasidagi chet el tajribasi batafsil 
o‘rganilgan. Jumladan, Koreya Respublikasining “Elektron hukumat 
to‘g‘risida”gi qonuni tarjima qilinib, chuqur o‘rganilgan va bundan 
tashqari Rossiya, Germaniya, Britaniya, AQSH va boshqa ilg‘or 
mamlakatlar qonunlari ham tanqidiy ravishda ko‘rib chiqilgan. Hozirgi
kunda “elektron hukumat”ning samarali elementlari sifatida yigirmadan 
ortiq loyihalar amalga oshirilgan. Hozircha aholi uchun mo‘ljallangan 
interaktiv xizmatlar soni nisbatan kam bo‘lib, ularni yanada ko‘paytirish 
talab etiladi.