Toshkentdavlatiqtisodiyotuniversiteti iqtisodiyot fakulteti

Aktivlarni samarali boshkarish kuyidagilardan iborat:

• 
  bank daromadi va xarajati urtasidagi marja kurinishidagi farkning usishi :
  
• 
  daromad va kredit resurslari tavakkalchiligiga etarli darajada rioya kilish:
  
• 
  bank aktivlarda % stavkasi uzgarishi bilan % tavakkalchiligini kamaytirish maksadida e’tiborini karatish.
  
• 
  Bank aktivlarini turli aktivlarga joylashtirish yukori likvidlik darajasini ushlab turish va malum yukori daromad olish extiyojini belgilab beruvchi mavjud konun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chikadi. «Likvidlilik- daromadlilik» dillemasini echishga urinishlar aktivlarni boshkarishda 3 usulni keltirib chikaradi.
  

2. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularning joylashishi
1. Tijorat banklari aktivlarini boshqarish asoslari Bankning passiv va aktiv operatsiyalari o'zaro chambarchas bog’liq bo'lganligi sababli, passivlarning tarkibi va xarakteri ko'p jihatdan banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishda o'z ifodasini topadi. Shu bilan birga resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining o'zgarishi ham ta'sir qiladi.
Bank aktiv va passivlarini boshqarish nazariyalari 4 ta va ular quyidagilar:

1. 
   Tijorat ssudalari nazariyasiga ko’ra, bankning aktivlarni qisqa muddadtli ssudalarga joylashtirilgan paytda saqlanadi. Bunda ssudalarning qisqa muddatliligi, aylanish tezligi, daromadliligi hisobga olingan. Boshqacha qilib aytganda, banklar tovarlar harakati ishlab chiqarishdan uni iste’molgacha bo’lgan bosqichlarni moliyalashtirishni ko’zda tutadi.
   
2. 
   Joydan-joyga (aktivlar) ni ko’chirish nazariyasi -bank lkvidliligini boshqarishda qimmatbaho qog’ozlar bozorining, xususan, davlat qisqa muddatli obligatsiyalarga asosiy urg’u beradi. Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari davlat kafolatiga ega ekanligi va undagi daromadlarning kafolatlanganligi hamda, bu turdagi daromadlarning soliq to’lovlaridan ozod etilganligi sababli ikkilamchi bozorda osongina sotilar va naqd pulga aylanishi qulay edi.
   
3. 
   Kutilayotgan daromadlar nazariyasi kreditlar bo’yicha asosiy qarz va foiz to’lovlarining qaytishi, avvalo,mijozlar tomonidan kutilayotga daromad darajasiga ham miqdor,ham vaqt nuqtai nazaridan mos kelishi va o’zaro bog’lanishi amalga tadbiq qilindi. Banklar kreditlarni diversifikatsiya qilish jarayonida shu xususiyatni hisobga olish lozim.
   

Bu nazariyaga ko’ra, bank likvidligini kreditlarni qaytarishda to’lovlar grafigiga, kelajakda qarz oluvchining oladigan daromadini qo’ygan holda rejalashtirsa bo’ladi.

4. 
   Passivlarni boshqarish nazariyasi banklar o’z likvidliligini pul bozori va sarmoya bozoridan qarz olish, ya’ni mablag’lar jalb qilish orqali boshqara boshlaydi. Bu asosan Markaziy bankdan mablag’lar sotib olish, depozit sertifikatlari, qisqa muddatli tijorat veksellar va yevrodollar kabi qarz majburiyatlarini muomilaga chiqarish shaklida amalga oshirildi. Bu usulning banklarga foydali tomoni: birinchidan, daromad nuqtai nazaridanbanklar sotib olingan mablag’larga barcha uchun yagona imtiyoz bo’lgan bozor foiz darajasida to’lovlar amalga oshirishga muvaffaq bo’lishgan bo’lsa, ikkinchidan, miqdor nuqtai nazaridan-fundamental, doimiy jamg’armalar yuzaga kelib, bu mablag’lar bank balansining ham aktiv, ham passivida bank likvidliligini ushlab turadi.
   

Mazkur nazariyada asosiy e'tibor tijorat banklarining depozit bazasini yaxshilashga qaratiladi. Tijorat banklarining depozit bazasi o'zining tarkibiga tranzaktsion depozitlarni, muddatli depozitlarni va jamg’arma depozitlarini oladi. Tijorat banklari depozit bazasining sifatini tavsiflovchi muhim ko'rsatkichlardan biri tranzaktsion depozitlarning salmog’i ko'rsatkichi hisoblanadi. Ushbu ko'rsatkichni hisoblash uchun tranzaktsion depozitlarning so'mmasi depozitlarning umumiy so'mmasiga bo'linadi va olingan natija 100 foizga ko'paytiriladi. Jahon Tiklash va Taraqqiyot banki ekspertlarining fikriga ko'ra, bu ko'rsatkichning maksimal darajasi 30 foizni tashkil etishi lozim. Agar bu ko'rsatkichning natijasi 30 foizdan oshsa, u holda bankning resurs bazasining holati yomonlashayotgan hisoblanadi.
Birinchi 3 ta nazariya bevosita bank aktivlarini boshqarish nazariyasi bilan bog’liq. Bank amaliyotida yuqoridagilarni barchasi qo’llaniladi, lekin turli banklar ulardan turlicha foydaniladi hamda qaysidir biriga faoliyati davomida ko’proq e’tibor qaratadi.
Bugungi kungacha bank aktivlari va passivlarini joylashtirish borasida bir qancha uslublardan foydalanilgan. Bular:”Tijorat kreditlari”,”Mablag’larni qayta taqsimlash”, “Kutilayotgan daromadlar”,”Passivlarni boshqarish”, “Aktiv va passivlarni boshqarish” kabi uslublardir.Ma'lumki,bank faoliyatidagi har qanday risk, avvalo, bank foydasi miqdoriga ko'rsatadigan tasir darajasiga qarab guruhlarga ajratiladi.Bank foydasining o'zgarishiga bevosita ta'sir qiluvchi xatarlar “birlamchi”, bilvosita ta'sir qiluvchi xatarlar esa “ikkilamchi” xususiyatga ega.Bugungi kunda bank aktiv va passivlarini boshqarish tehnologiyasi,yagona tahlil bilan bank faoliyatidagi mavjud va kutilayotgan risklari darajasini aniqlash va bankning ertangi moliyaviy ahvoli haqida oldindan ma'lumot to'plash imkoniyatini talab etmoqda.
Aktivlarni samarali boshqarish quyidagilardan iborat:

• 
  bank daromadi va xarajati o’rtasidagi marja ko’rinishidagi farqning o’sishi ;
  
• 
  daromad va kredit resurslari tavakkalchiligiga yetarli darajada rioya qilish;
  
• 
  bank aktivlarda % stavkasi o’zgarishi bilan % tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida e’tiborini qaratish.
  

Bank aktivlarini turli aktivlarga joylashtirish yuqori likvidlik darajasini ushlab turish va ma’lum yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqadi. «Likvidlilik- daromadlilik» dillemasini yechishga urinishlar aktivlarni boshkarishda 3 usulni keltirib chiqaradi. Tijorat bank aktivlarini boshqarish usullari:

1. 
   Aktivlarni boshqarishning umumiy fond mablag‘lari usuli;
   
2. 
   Aktivlarni taqsimlash metodi;
   
3. 
   Ilmiy boshqarish metodi;
   

Ko’pgina xorijiy banklar amaliyotida aktivlarni boshqarishning quyidagi usullaridan keng foydalaniladi:
Bank aktivlarini boshqarishning umumiy mablag’lar manbalari usuli bankning o’z va jalb qilingan mablag’larini birlashtirishni nazarda tutadi, bunda bankda dastlab birlamchi va ikkilamchi zaxiralar shakllantiriladi. Mazkur usulni qo’llashning keyingi bosqichida kredit portfeli shakllantiriladi. Banklar amaliyotida kredit mablag’lari aktivlarning yirik ulushini tashkil etadi va bank faoliyatida muhim o’rin tutadi, chunki banklar daromadlarining asosiy qismini yuridik va jismoniy shaxslarga kreditlash xizmatlarini ko’rsatishdan oladi. Ushbu usul jalb qilingan resurslarni imkon qadar bankning daromadli aktiv amaliyotiga yo’naltirishni nazarda tutadi. Banda bankdan likvidlilik va foydalilik tamoyillariga alohida e’tibor qaratish talab etiladi, chunki resurslarni foyda olish uchun aktiv amaliyotlarga, xususan, ko’p miqdorda yuqori daromad keltiruvchi sohaga yo’naltirish, o’z navbatida risklilik darajasini nazoratdan chiqishiga yoki likvidlilik riskliligini yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli ushbu usulni resurslar ortiqchaligida qo’llash maqsadga muvofiqdir.
Aktivlarni taqsimlash usulini qo’llash esa, jalb qilinayotgan resurslarning manbalarini tahliliga asoslanadi. Mazkur usulda resurslarning manbalari bo’yicha taqsimlashda resurslarning aylanuvchanligi bilan bog’liq bo’lgan muayyan cheklanishlar yuzaga keladi.
Ya’ni jalb qilingan qisqa muddatli resurslar qisqa muddatli aktivlar amaliyotlariga yo’naltiriladi. Mazkur usulning afzalligi shundaki, bu usulni qo’llash jarayonida resurslarni toifalarga qarab taqsimlash orqali likvid aktivlarning jami aktivlardagi ulushini qisqartirish imkoni yuzaga keladi.Ushbu ikkala usulning kamchiligi shundaki, bu holatlarda mijozlarning kreditlarga bo’lgan talabi va ehtiyoji yetarlicha qondirilmaydi, ya’ni kreditlashda mijozlarning kreditlarga bo’lgan mavsumiy talablari to’liq e’tiborga olinmaydi. Mazkur muammolarning yechimidan kelib chiqqan holda xorij tajribasida aktivlarni boshqarishda chiziqli dasturlash usulidan foydalanish ham keng tarqalgan bo’lib, mazkur usulning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Bank aktivlarini boshqarishning chiziqli dasturlash usuli murakkab hisob-kitoblar orqali bir necha muqobil usullardan maqbulini tanlab olishni nazarda tutadi. Bu usul jalb qilinayotgan resurlarni qay tariqa yuqori daromad keltiruvchi va kam sarflarni talab qiladigan sohalarga joylashtirish vazifasi qo’yiladi.
Ilmiy metod, shuningdek EHMni qo'llash bilan bog’liq bo'lgan metod. Bu metod nisbatan murakkab matematik metodlar va EHM orqali boshqarish muammolariga yondashishni kasb etadi. Ushbu usul orqali aktiv operatsiyalarni amalga oshirishda matematik model usullaridan foydalaniladi.
Aktivlarni boshqarishda asosiy e’tibor risklarni eng past darajasi sharotida daromadlar va xarajatlar orasidagi ijobiy farqni mumkin qadar oshirish yoki uni juda bo’lmaganda barqaror darajada saqlab turishga qaratilishi zarur. Shu sababli, tijorat banklarida aktivlarni boshqarish mexanizmini quyidagi taribda ifodalash maqsadga muvofiq:
1. Daromad keltiruvchi aktivlarni boshqarishning boshqarish vositalari bank ichki siyosatlari(kredit, foiz, invistitsiya, likvidlilikni boshqarish) hisoblanadi.

• 
  Kredit mablag’larini boshqarish
  
• 
  Lizing amaliyotlarini boshqarish
  
• 
  Faktoring amaliyotlarini boshqarish
  
• 
  Invistitsiya qo’yilmalarini boshqarish
  
• 
  Qimmatli qog’ozlarni boshqarish
  

2. Daromad keltirmaydigan aktivlarni boshqarishning boshqarish vositalari hisob siyosati, bank biznes rejasi, tender komissiyasi qarorlari va boshqalar hisoblanadi.

• 
  Kassa aktivlarini boshqarish
  
• 
  Vakillik hisob raqamlaridagi mablag’larni boshqarish
  
• 
  Muammoli aktivlarni boshqarish
  
• 
  Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni boshqarish
  
• 
  Bankning boshqa aktivlarini boshqarish
  

Tijorat banklarida daromad keltiruvchi aktivlarni boshqarish usul va vositalari bank kengashi tomonidan tasdiqlangan ichki siyosatlarida belgilanadi hamda banklar tomonidan kredit risklarini pasaytirish va aktiv operatsiyalarning daromadliligini oshirish maqsadida amalga oshirilishi lozim bo’lgan chora-tadbirlar majmuasini o’zida ifoda etadi.
Daromad keltiruvchi aktivlarni joylashtirish davrida loyihaning xususiyatlari va risklilik darajasini hisobga olgan holda mijozning qaysi mulkchilik shaklida faoliyat ko’rsatishi; jalb qilingan mablag’lar qiymati; loyihaning o’z-o’zini qoplash sifatlari; loyihaning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatidan; mijozning kredit tarixi, bank bilan moliyaviy munosabatlar olib borgan davridagi moliyaviy holati kabilardan kelib chiqib diversifikatsiya qilish maqsadga muvofiq.
Daromad keltiruvchi aktivlarni boshqarish elementlari quyidagilar:

• 
  Aktivlarni diversifikatsiyalash;
  
• 
  Aktivlarni to’g’ri tasniflash va zaxira shakllantirish;  Aktivlarni maqsadli ishlatilishini monitoring qilish.
  

Daromad keltirmaydigan aktivlarni boshqarishda esa mazkur aktivlar tarkibiga kiruvchi qimmatliklarni bank Kengashi tomonidan har yili tasdiqlangan biznes rejada ko’rsatilgan miqdordan oshib ketmasligini nazorat qilish amalga oshiriladi.
Aktivlarni boshqarishning samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlaridan biri bank aktivlarining umumiy hajmida daromad keltirmaydigan aktivlarning salmog’ini o’zgarishi ko’rsatkichi hisoblanadi. Agar bu ko’rsatkich tahlil qilingan davr mobaynida o’sish tendensiyasiga ega bo’lsa yoki uning nisbatan barqaror darajasi saqlab qolingan bo’lsa, u holda bank aktivlarining daromadlilik darajasi past hisoblanadi.
Daromad keltirmaydigan aktivlar tarkibida sud jarayonidagi aktivlarning o’sishi bank uchun bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi, xususan bu holat pul mablag’lari aylanmasiga salbiy ta’sir qiladi; ushbu aktivlarni undirish ishlarini tashkil etish uchun maxsus ishchi guruh tuzish zarur bo’ladi, bu esa, o’z navbatida, xizmat safari bilan bog’liq xarajatlarni oshiradi. Shu sababli, aktivlarni joylashtirishdan oldin mijozlarning moliyaviy holatini chuqurroq tahlil qilish va qo’yilgan ta’minot obyekti ahvolini dastlabki monitoringdan o’tkazish zarur. Daromad keltirmaydigan aktivlar tarkibida asosiy vositalar salmoqli o’rin egallaydi. Ko’pgina banklarning balansida boshqa aktivlar (bank ehtiyojlari uchun sotib olinayotgan, ammo bankka keltirilmagan qimmatliklar, tugallanmagan qurilishlar uchun bank to’lovlari, xodimlarning bank oldidagi qarzlari, kelgusi davr xarajatlari va h.k) miqdori hisobot davri oxirida yirik summani tashkil etib qolmoqda. Bu holat o’z navbatida bankning debitorlik qarzlarini oshishiga, shuningdek, bankda daromad keltirmaydigan aktivlar ulushini ortishiga olib kelmoqda.
Tijorat banklarining aktivlarini boshqarishda ularni tasniflashning quyidagi zarurati mavjud: 1. Aktivlarni to’g’ri tasniflash va bu borada tegishli choralar ko’rishga yetarlicha e’tibor berilmasligi oqibatida jami aktivlar tarkibida muammoli aktivlar hajmining o’sishi, joylashtirilgan aktivlar bo’yicha hisoblangan foizlarni undirilmay qolishi
kabi holatlarni yuzaga keltirmoqda.

2. 
   Aktivlarni to’g’ri tasniflash jami aktivlar tarkibida daromad ketiruvchi aktivlarning real miqdorini aniqlash va ularning hajmini oshirish bo’yicha zarur choralar ko’rish imkonini beradi.
   
3. 
   Aktivlarni tasniflash asosida ularning riskka beriluvchanligini kamaytirish, bu toifadagi aktivlarni doimiy ravishda monitoringini qilib borish zarur bo’ladi.
   

Passivlarni boshqarish strategiyasi yuqori sinfli qarzlarga bo’lgan talabni qoniqtirish va zaxira talablarini bajarish uchun boshqa moliya muassasalaridagi fondlarni sotib olishdan iboratdir. Bank buning uchun zarur bo’lgan mablag’larni turli usullar bilan izlab topishi mumkin. Ular asosan ikki usulga bo’linadi, ya’ni, depozitsiz usul orqali va deposit usuli orqali. Deposit ko’rinishda passivlarni shakllantirishgaesa depozitning turlari bo’yicha mablag’larni jalb qilish tushuniladi va bu usul ko’proq an’anaviy hisoblanadi. Depozitsiz usul orqali mablag’larni izlab topish quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: mahalliy yoki xorijiy fond bozorlaridan qarz olish yo’li bilan; mijozlarga qo’ldan-qo’lga o’tib yuruvchi depozit sertifikatlarini sotish yo’li bilan; mintaqaviy davlat zaxira bankidan qarz olish yo’li bilan; ortiqcha mablag’ga ega bo’lgan muassasalar yoki xususiy shaxslar bilan qayta sotib olish to’g’risida shartnoma bog’lash yo’li bilan; yoki mazkur bank xolding kompaniyasining bir qismi hisoblanadigan shaxobchalar orqali qimmatli qog’ozlar(veksel) chiqarish yo’li bilan.