Toshkent yangiyul poligraph service

§. Xomashyodan kompleks foydalanish. Chiqindisiz texnologiya

Xomashyodan kompleks foydalanish xalq xo'jaligining eng muhim vazifalaridan biridir. XX asrdagi ilmiy-texnika revolyutsiyasi insoniyatning kam mablag‘ sarflab juda ko‘p miqdor tabiiy resurslami olish imkoniyatini tug‘dirdi. Hozirgi davrda dunyo sanoati 25 mlrd. t. tog‘jinslarini qayta ishlamoqda. Ammo uning atigi 2 % i tayyor mahsulotga aylantirilib qolgan 98 % dan ko‘prog‘i bekorchi jins sifatida tashlab yuborilmoqda. Bu holat insoniyat oldiga global muammolami qo‘ydi. Birinchi navbatda, tabiiy resurslaming tugab qolish xavfini va sanoat chiqindilarining atrof-muhitga xavfli ekologik ta’siri muammosi ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Bu muammo ishlab chiqarishga chiqindisiz texnologiyani qo'llash bilan hal qilinishi mumkin. Qaysiki, u tabiiy resurslardan va energiyadan ratsional foydalanish hamda atrof-muhitni himoya qilish imkoniyatini beradi.

\ Chiqindisiz texnologiyani amalga oshirishning asosiy yo‘li bu xomashyoni kompleks qayta ishlash hisoblanadi. Chunki ishlab chiqarish korxonalarining chiqindisi u yoki bu sabablarga ko‘ra to'liq yoki umuman foydalanilmayotgan, ammo foydalansa bo‘ladigan moddalardiri Bunga apatit-nefelinli kompleks foydalanish sxemasini misol qilib ko‘rsatish mumkin (10- rasm).

Xibin koni apatit-nefelinli mineral tarkibida 13 % apatit, 30—40 % nefelin, 9,4 % egirin, 2,2 % titanomagnetit, 2,5 % sfen va boshqa qo'shimchalari bor. Bu xomashyo maydalanadi, flotatsiya usulida apatitli konsentrat va nafelinga ajratiladi. Apatitni sulfat kislotali usul bilan qayta ishlanganda 90 % fosfor 50 % ftor va fosfogipsning bir qismi foydalaniladi. Nitrat kislotali usulda siyrak yer elementlari va stronsiy ajratib olinadi.

Nefelinli konsentrat aluminiy zavodlarida qayta ishlanadi. U faqat aluminiy koixonasi emas, balki bir vaqtning o‘zida ham metallurgiya ham kimyo ham sement korxonasining xomashyosi hisoblanadi. Chunki 11. glinazyom (A1₂0₃) olganda, qo‘shimcha sifatida 0,6 —

1. 
   81. soda, 0,2 — 0,31. potash va 9 — 111. sement olinadi.
   

R

Bekorchi		Kuyindi	—►	Cho‘yan
jins

11- rasm. Mis kolchedanini qayta ishlash sxemasi.
angli metallurgiyada polimetall rudalami kompleks qayta ishlash sohasida katta yutuqlarga erishildi. Masalan, qo‘rg‘oshin-ruxli ruda qayta ishlanib 18 element ajratib olinmoqda va 40 xil tovar mahsuloti tayyorlab chiqarilmoqda. Mis rudalarida tarkibidagi 25 elementdan 21 tasi ajratib olinmoqda. Mis kolchedanini kompleks foydalanish sxemasi 11 - rasmda berilgan.

Bunda mis konsentratini kuydirishda hosil bo‘ladigan S0₂gazi (4—8 %) ushlab olinib (ilgari atmosferaga chiqarilib yuborilar edi) sulfat kislota olish uchun foydalanilmoqda. 11. mis olganda ajralib chiqqan S0₂ dan 101. gacha sulfat kislota ishlab chiqarish mumkin.

Organik xomashyolami kompleks foydalanishga ham ko'pgina misollar keltirish mumkin. Masalan, koks kimyo ishlab chiqarish korxonasini olaylik, u toshko‘mirdan koks, aromatik uglevodlar, fenollar, naftalin, ammiak, piridinli asoslar, vodorod va yuzlab boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi.

Chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil qilishda bir xomashyodan foydalanuvchi bir necha ishlab chiqarish korxonalarini qo‘shish (quramalash) katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, rangli metallurgiya sanoati bilan kimyo sanoati korxonalarini quramalash va kimyo- metallurgiya kombinatlari tashldl etish hisoblanadi.

Chiqindisiz ishlab chiqarishda, ayniqsa, qurilish korxonalarini kooperatsiyalash muhimdir. Chunki kimyo zavodlari yoki metalluigiya zavodi chiqindilari qurilish korxonalari uchun beton to‘ldiruvchisi, g‘isht xomashyosi, sement xomashyosi va avtomobil yo'llari uchun mustahkam qoplamalar qilishda ishlatiladi. /

4. 
   §. Energiya
   

Kimyoviy jarayonlar energiyaning yutilishi yoki chiqishi bilan boradi. Kimyoviy texnologiyada energiya, asosan, yordamchi operatsiyalami (ishlami): xomashyo va tayyor mahsulotlami bir joydan ikkinchi joyga tashish, ashyolarni maydalash, bir agregat holatdan boshqa agregat holatga o'tkazish, filtrlash, sovitish yoki isitish, gazlarni siqish, tekshiruv-o‘lchov xizmatlarini bajarish uchun sarflanadi. Kimyo sanoati boshqa sanoat tarmoqlariga qaraganda, ko‘p energiya talab qiladi. Kimyo sanoati ishlab chiqarishida energiya sarfi kilovatt soat (kilo joul) yoki tayyor mahsulot birli­gida uni ishlab chiqarish uchun sarflangan yoqilg‘i miqdori bilan

(kvt.s/t, kj/kg, kg/m³) baholanadi. Masalan, sintetik ammiak 3200 kvt.s/t, aluminiy — 19000 kvt.s/t, fosfor 16500 kvt.s/t, ammoniyli selitra — 11 kvt.s/t va hokazo.