Toshkent viloyati Chirchiq shahar 3-umumta’lim maktabining biologiya fanida amaliyot o’tayotgan talaba Ilhomova Munisaning “evolyutsion o’zgarishlarning tiplari” mavzusida dars ishlanmasi

48-rasm. Galapogoss orollarida tarqalgan
vyuroklarning bitta ajdod
turlardan kelib chiqqanligi.


Divergensiya asosan mutatsion jarayon, alohidalanish, populatsiya to‘l- qinlari, tabiiy tanlanish ta’sirida ro‘y bergan.


Divergensiya tur paydo bo‘lishining yo‘llaridan biri bo‘lib, bunda populatsiyalar evolutsiyaning boshlang‘ich omillari ta’siri natijasida ajdod turdan sezilarli darajada farq qiladigan belgilarni to‘playdi va saqlaydi, oqibatda tur ajralib, yangi turlarni hosil qiladi.


Parallel evolutsiya (grekcha - parallelos - «yonma-yon boruvchi») - bir- biriga qarindosh bo‘lgan organizmlar guruhlarida bir yo‘nalishda o‘xshash belgilar paydo bo‘lishi bilan ifodalanadigan evolutsion o‘zgarish. Masalan, sutemizuvchi kitsimonlar va kurakoyoqlilar bir-biridan mustaqil holda suv muhitiga o‘tishgan va ularda suv muhitiga moslanishlar - kurakoyoqlar paydo bo‘lgan. Afrika va Janubiy Amerika qit’alarida tarqalgan sutemizuvchilar tana tuzilishida o‘xshashlikni ko‘rish mumkin (49-rasm).
Parallelizm bir-biriga genetik yaqin turlarda belgilarning o‘xshashligi, gomologik tuzilmalarning mustaqil holda o‘zgarishlari natijasida yuzaga keladigan evolutsiyadir. Har xil turlarning bir xil genlarida o‘xshash muta­tsiyalar paydo bo‘lishi parallelizmga sabab bo‘ladi. Xuddi shunday hodisani N. I. Vavilovning irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlari qonuni tavsiflab beradi. Mazkur qonunga mu- vofiq, bir-biriga qarindosh turlar irsiy o‘zgaruvchanlikning o‘xshash qatorlari bilan ta’riflanadi. Shuning uchun o‘xshash belgilar bir-biriga qarindosh turlarda mustaqil - parallel holda hosil bo‘ladi.


Konvergent evolutsiya - kelib chiqishi jihatidan uzoq guruhlar (ken- ja sinf, sinf, tip) organizmlarning o‘xshash belgilarga ega bo‘lishi bilan ifodalanadigan evolutsion o‘zgarish xili.


Yangi mavzuni mustahkamlash:


Savol va topshiriqlar:

1. 
   Evolutsiya tiplari haqida nimalarni bilasiz?
   

2. 
   Divergent evolutsiyaning mohiyatini tushuntiring.
   

3. 
   Divergent evolutsiyaga misollar keltiring.
   

4. 
   Konvergent evolutsiyaning mohiyatini izohlang.
   
5. 
   Konvergent evolutsiyaning sababini misollar orqali tushuntiring.
   

6. 
   Parellel evolutsiyaning mohiyatini tushuntiring.