Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya kafedrasi

Tayanch so‘z va iboralar:
Temperament, temperament tiplari, temperamentning klassik nazariyalari, temperament xususiyatlari, xarakter to‘zilishi va xususiyatlari Xarakter tipologiyasi, xarakterning shakllanishi
17.1.Temperament haqida tushuncha
Ma’lumki, odamlar xulq-atvori va faoliyat motivlari nisbatan teng bo‘lganda, tashqi ta’sirlar bir xil bo‘lganda, ta’sirchanligi va kursatayotgan energiyasiga kura bir-birlaridan, sezilarli darajada fark kiladilar. Jumladan, bir xil kishi sekinlikni, boshkasi shoshilishni yoktiradi. Bir xil odamlarga hissiyotlarning tez ko‘zgalishi xos bo‘lsa, boshkasiga esa sovukkonlik xosdir, boshka birovni keskin imo-ishoralar, ma’noli mimika, boshkasini harakatlarda ogir-bosiklik, yuzning juda ham kam harakat kilishi ajratib turadi. So‘z yuritilayotgan individual farklar o‘zlarining tugma asosiga ega bo‘lishi shubxasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiklanadiki, bu farklar bolaligidayok ma’lum bo‘la boshlaydi, xulq-atvorning va faoliyatning turli sohalarida kurinadi va alohida barqarorligi bilan ajralib turadi.
Psixikaning individual jihatdan o‘ziga xos, tabiiy jihatdan shartlashgan dinamik kurinishlar majmui kishining temperamenti deb ataladi.
Temperament xakidagi datslabki nazariya antik dunyoga borib takaladi. Masalan: eramizdan oldingi 6-asrda yashagan yunon meditsinasining yirik vakili Gippokrat birinchi bo‘lib odamlarning xar xil xususiyatga ega ekanligiga e’tibor bergan va bu xar xillikning sababini aniklashga harakat kilgan. U kishilar temperamentining organizimdagi suyukliklarga (kon, shilimshik parda, ut)ga qarab uch to‘rga bo‘ladi.
Keyinchalik ham temperament va uning asosi xakida olimlar tomonidan xilma-xil nazariyalar yaratildi. Masalan, 18-asr oxirida yashagan Immanuel Kant konning invidual xususiyatlari temperamentning tabiiy asosi xisoblanadi, degan edi. P.F.Lesgaftning goyasi ham shu nuktai-nazarga yakin edi. Bu olim temperamentning asosida kon aylanishi (jumladan, kon tomirlari kengligi va tarangligi, ularning bush joyi diametri, yurakning shakli va xokazolar) xususiyati yotadi deb yozgan edi.
Nemis psixiatri E.Krechmer individning psixik to‘zilishi tana to‘zilishiga,tananing umumiy konsruktsiyasiga tugri keladi,degan edi. Sezgilarli psixik aktivlikka ega bo‘lgan,atrofda bo‘layotgan voqealarga tez munosabat bildiruvchi,tassurotlarini xa deb o‘zgartirishga
intiluvchi, muvoffakiyatsizliklar va kungilsizliklarni nisbatan engil o‘tkazib yuboruvchi,jonli,harakatchan,ifodali mimikasi va harakatlari bo‘lgan kishi sangvinik deb ataladi.
YUragi keng,barqaror intilishlarga va kayfiyatlarga,doimiy va chuqur his-tuyg‘ularga,harakatlari va nutqi bir xil maromda bo‘lgan,ruxiy xolati tashqi tomonda ifoda etiladigan kishi xolerik deb ataladi.
Ta’sirchan,chuqur kechinmali,gap kutara olmaydigan,ammo atrofdagi voqealarga unchalik e’tibor bermaydigan,o‘zini tuxtata oladigan harakatlar kiladigan va sekin ovoz chikaradigan kishilar melanxolik deb ataladi.
Aslida odamlarni turtta tip buyicha taksimlash mumkin emasligi tushunarli.Temperamentning turli-tumanligi tugrisidagi masala fanda xali batafsil xal kilingan emas.
Temperamentning nerv-fiziologik mexanizimini ilmiy asosda tushuntirib bergan kishi I.P.Pavlov bo‘ldi.U o‘z umrining ko‘p kismini oliy nerv sistemasi faoliyatini o‘rganishga bagishladi. Uning tadkikotlari natijasida odamdagi individual farklar asosida ko‘zgolish va tormozlanish urtasidagi vazminlik yotishi aniklandi.
Nerv sistemasi kuchi tipning eng muhim kursatkichdir.
Nerv faoliyatining tipi-organizimning tabiiy xususiyatidir.U nasliydir,lekin butunlay o‘zgarmas xisoblanmaydi,u rivojlanishda va ma’lum darajada atrofdagi sharoit,muhit ta’siri tufayli o‘zgaradi.
Temperament tiplarining kelib chiqishida,yo‘qorida aytganimizdek,irsiyat asosiy rol uynaydi.Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir xil bo‘lgan bitta tuxumdan paydo bo‘lgan (gomozigot) egizaqlarning temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bo‘lmagan, ikkita tuxumdan paydo bo‘lgan (geterozigot) egizaqlarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak,bu narsa juda yakqol kurinadi.Geterozigot egizaqlarga karaganda gomozigot egizaqlar temperamentlari xususiyatlarining uxshashlik darajasi shunchalik ortikki,temperamentning irsiyat yo‘li bilan berilishi imkoniyati 85% ga tengdir.
Garchi temperament tiplari, umuman olganda, irsiyatga bog‘liq bo‘lsada,temperamentning ayrim xususiyatlari hayot sharoitlari va tarbiyaga bog‘liq xolda ma’lum darajada o‘zgaradi.