Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

Huquqiy madaniyat umuminsoniy madaniyatning bir qismi hisoblanadi. Unda kishilar qanchalik madaniyatli bo’lsa, qanchalik huquq normalari va qonunlarni bilsa, yuridik adabiyotlarni bilib ularga amal qilsa, shunchalik huquq buzilishi kam bo’ladi. Shuning uchun respublikamizda kishilarning huquqiy madaniyatini oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, Oliy Majlisnnig X sessiyasi jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish to’g’risida dastur qabul qildi. Bu dasturda mamlakat miqyosda aholining huquqiy madaniyatini rivojlantirish va,huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy tarbiyani yaxshilash, yuridik adabiyotlarni ko’paytirish, xalqning yuridik sohada bilimlarini oshirishga katta e’tibor berib, kishilarni huquqiy ongini rivojlantirish masalasi qo’yildi.
Bu borada O’zbekiston Respublikasining hozirgi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish davrida huquqiy demokratik davlat qurishda, qonunchilikni mustahkamlashda va turli ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlar o’tkazish uchun aholini huquqiy jihatdan tarbiyalash va huquqiy madaniyatini rivojlantirish muhim rol o’ynadi.
Shuning uchun hukumat tomonidan huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqshunos kadrlarni tarbiyalash va jamoatchilik fikrini o’rganish ishini yaxshilash haqida maxsus farmonlar qabul qilindi. Bu farmonlarda Respublika miqyosida aholini huquqiy tarbiyalash va huquqiy madaniyatin oshirish davlat siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri deb belgilandi.
Shu Faromonga asosan Respublika miqyosida huquqiy targ’ibotni amalga oshirish uchun TOSHDYUI huzurida huquqiy ma’rifat markazi tuzildi. Bu markazning bo’limlari viloyatlar adliya boshqarmalari huzurida tuzildi.
Markazning vazifalari isfatida mamlakatda huquqiy ta’lim, tarbiya va huquqiy madaniyatga e’tibor berib, aholining huquqiy ongini rivojlantirish masalalari qo’yildi. Huquqiy ong - bu odamlarning qonunga va jamiyat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan g'oyalar, tushunchalar va hissiyotlar to'plamidir.
Huquqiy ong - bu huquqning manbai (moddiy ma'noda, ya'ni huquqiy normalarni yaratish ma'nosida), jamiyat rivojlanishining ob'ektiv ehtiyojlarini aks ettiradi, qonunni amalga oshirishning majburiy vositalaridan biri, xatti-harakatlarning qonun normalariga muvofiqligini baholash vositasi. Huquqiy manba sifatida huquqiy ong huquqiy aktlarda o'z ifodasini topadi (moddiylashadi), qonun ijod qilish jarayoni va natijalariga ta'sir qiladi. Huquqiy normalar, o'z navbatida, fuqarolarning huquqiy ongini rivojlantirishga, huquqiy tamoyillar va me'yorlar, huquqiy munosabatlar va javobgarlik to'g'risida to'g'ri g'oyalarni shakllantirishga ta'sir qiladi.
L.I. Spiridonovning ta'kidlashicha, "ommaviy huquqiy ong - bu huquqiy haqiqatning kollektiv ongida aks etishi, nima bo'lishi kerakligi prizmasi orqali idrok etilishi, madaniy me'yorlar, iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va boshqa ijtimoiy ong shakllari vositasida aks etishi. Bu kontseptsiyalarda, g'oyalarda, qarashlarda, hissiyotlarda va boshqalarda ifodalangan qonun, qonun, huquqbuzarlik, hukm, huquqbuzarga psixologik munosabatni ifodalaydi.
Huquqiy ong - bu murakkab tarkibiy tuzilish bo'lib, unda kamida ikkita tarkibiy qism ajratiladi:

• 
  huquqiy mafkura (ratsional) va
  
• 
  huquqiy psixologiya (hissiy).
  

Bundan tashqari, ichida huquqiy ongning tuzilishi boshqa elementlarni ta'kidlash odatiy holdir:

• 
  huquqiy ontologiya (qonun nima ekanligini bilish),
  
• 
  aksiologiya (qonunni baholash),
  
• 
  praxeologiya (xulq-atvorni tanlash bilan bog'liq irodaviy element).
  

Huquqiy ongning bilish funktsiyasi aqliy faoliyat (huquqiy tayyorgarlik) natijasi bo'lgan ma'lum miqdordagi huquqiy bilimlarni nazarda tutadi.
Baholash funktsiyasi yuridik tajriba asosida shaxsning huquqiy hayot hodisalariga ma'lum bir hissiy munosabatini keltirib chiqaradi. Ushbu munosabat shaxs yoki jamiyat nuqtai nazaridan olingan bilimlarning ahamiyatini aniqlashda ifodalanadi. Huquqiy ongning mazmuni baholash munosabatlarining quyidagi asosiy turlarini o'z ichiga oladi: qonunchilikka va qonunchilikka, boshqalarning huquqiy xatti-harakatlariga va faoliyat ob'ektlariga, huquqni muhofaza qilish idoralariga, o'z yuridik xulq-atvoriga (o'zini o'zi baholash).
Insonning irodasi ishtirokida qadriyat munosabatini amaliy amalga oshirish natijasida yangi shakllanish paydo bo'ladi - hissiy-intellektual-irodali, deyiladi huquqiy muhit. Ularning umumiyligi bo'yicha munosabat e'tiqod tizimiga asoslangan qiymat yo'nalishlari tizimiga birlashtirilgan. Dominant munosabat shaxsning xulq-atvori yo'nalishini, uning hayotdagi pozitsiyasini belgilaydi va qiymat yo'nalishlarining mazmun tomonini tavsiflaydi.
Huquqiy yo'nalish shaxsning yoki muayyan jamoaviy jamoaning yuridik ahamiyatga ega bo'lgan vaziyatlarda o'z faoliyat dasturlarini shakllantiradigan huquqiy munosabatlarning to'plami sifatida ishlaydi. Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasi huquqiy munosabat va qiymat va huquqiy yo'nalishlar orqali amalga oshiriladi. Ushbu tartibga solish natijasi qonuniy yoki noqonuniy xatti-harakatlar shaklidagi xulq-atvor reaktsiyasi.
Sub'ektlarga ko'ra huquqiy ong individual, guruhli va jamoatchilikka bo'linadi:

• 
  individual adolat tuyg'usi, ma'lum bir kishining qonun va jamoat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi g'oya va tuyg'ular majmuasi sifatida namoyon bo'ladi;
  
• 
  guruhiy huquqiy ong - bu huquq va huquqiy hodisalarni (ijtimoiy guruhlar, sinflar, qatlamlar, professional va boshqa birlashmalar) jamoaviy xabardorligi bilan bog'liq g'oyalar va hissiyotlar majmuini anglatadi;
  
• 
  jamoat adolat tuyg'usi makrokollektivlar (mamlakat, millat aholisi va boshqalar) munosabatini ifodalovchi g'oya va tuyg'ular majmuasi sifatida namoyon bo'ladi.
  

Huquqiy madaniyat darajasiga yoki huquqiy voqelikning aks etish chuqurligi nuqtai nazaridan, huquqiy ongning odatda uchta darajasi odatiy (empirik), ilmiy (nazariy) va kasbiy darajalarga bo'linadi. Oddiy adolat tuyg'usi eng chuqur: unda psixologik (hissiy) elementlar ustunlik qiladi. Ushbu darajadagi huquqiy bilimlar shaxsiy tajriba va kundalik munosabat bilan cheklangan, tarqoq, tizimsiz va ko'pincha yuzaki. Odatda, qonunga bo'lgan munosabat qarama-qarshi bo'lib, o'zgaruvchan kayfiyat va kundalik hissiyotlarga bog'liq. Ushbu daraja shaxsiy hayot tajribasi ta'sirida shakllanadi.
Kasbiy huquqiy ong - bu maxsus o'qitish jarayonida va amaliy huquqiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida shakllanadigan advokatlarning huquqiy ongi. Unga dasturiy huquqiy bilim va huquqga sub'ekt-ishbilarmonlik munosabati kiradi, bu huquqiy normalarni malakali qo'llash va huquqiy bilimlardan samarali foydalanish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Yuristlarning huquqiy ongining mohiyati va xususiyatlari huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya tarkibida, ushbu kasbiy guruhga xos bo'lgan huquqiy bilimlar, g'oyalar, qarashlar, qadriyatlar yo'nalishlarida aniqlanadi. Huquqiy ongjamiyatning, ijtimoiy guruhning, shaxsning amaldagi yoki istalgan qonunga, shuningdek boshqa davlat-huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan o'zaro bog'liq g'oyalar, nazariyalar, e'tiqodlar, qadriyatlar yo'nalishlari, huquqiy munosabat, tuyg'ular to'plamidir. Huquqiy ong jamiyatning huquqiy hayotini rivojlantirish va takomillashtirishda ulkan rol o'ynaydi, chunki huquqiy normalarning sifati, ularning ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga muvofiqligi, shuningdek ularning ko'rsatmalarining aniq va to'liq bajarilishi fuqarolarning huquqiy ongi darajasiga bog'liq. Huquqiy ong bir qatorga ega belgilar:

• 
  huquqiy ong - bu siyosiy ong, siyosiy, axloqiy, diniy, milliy va boshqa shakllar bilan chambarchas bog'liq bo'lgan mustaqil ong shaklidir;
  
• 
  huquqiy ong faqat huquqiy voqelik hodisalarini aks ettiradi va huquqiy normalarni yaratish, ularning talablarini jamoat hayotida amalga oshirish jarayonini qamrab oladi;
  
• 
  huquqiy ong huquqning o'tmishi, buguni va kelajagi haqidagi g'oyalarni o'z ichiga oladi;
  
• 
  huquqiy hodisalar to'g'risida xabardorlik maxsus huquqiy tushunchalar va toifalar (huquqiy munosabatlar, yuridik javobgarlik, qonuniylik va boshqalar) orqali amalga oshiriladi;
  
• 
  huquqiy ong huquqning manbai;
  
• 
  huquqiy ong huquqiy faoliyatning manbai va huquqiy xatti-harakatlarning ichki regulyatori yoki uni amalga oshirish mexanizmi bo'lib xizmat qiladi.
  

Ko’proq huquqiy ong huquqni tatbiq etish bosqichida, ya’ni yuridik huquq va majburiyatlarni hayotga singdirish jarayonida kuzga ko’rinarli rol o’ynaydi.
Huquqiy ongning darajasi, sifati, xarakteri, mazmunidan jamiyatga kishining hulqi - uning ijtimoiy foydali yoki aksincha bo’lishi, ijtimoiy xavfli yoki zararli bo’lishi bog’liq bo’ladi.
Huquqiy ong faqat huquqqa asoslangan bo’lishi, huquqni tushunish, uni tasavvur qilish, izohlash, tatbiq qilish, bekami ko’st bajarish tushunchasini bermaydi.
SHunday ekan, huquqiy ong nisbatan mustaqil xususiyatga ega. Huquqiy ong o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra, jamiyatda tutgan o’rniga kura siyosiy ongdan farq qiladi. Demak, huquq va huquqiy ong birgalikda shakllanadi, ya’ni dialektik birlikda bo’ladi. Huquq va huquqiy ong bir - birini yaratmaydi. Ularning ikkalasi xam ob’ektiv shart-sharoitdan chiqqan holda shakllanadi, bir biri bilan o’zaro harakatda bo’ladi.
Huquqiy ong shaklanishiga davlat, huquq, siyosat, madaniyat taraqqiyoti darajasi, siyosiy partiyalar, an’analar, milliy xususiyatlar va boshqalar ta’sir ko’rsatadi.
Huquqiy bilim huquqiy ongning o’zagidir. Har bir fuqaroning egallab turgan ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, ma’lum bir huquqiy bilimlarga ega bo’lish muammosini o’rganish alohida o’rin tutadi. Tabiiyki, har bir fuqaroning o’z huquqi va burchlarini bajarishining muhim sharti – uning huquq normalarida qayd etilgan huquqiy xulq, xatti-harakatlarni bilishidir. Huquqiy xabardorlik barcha jamiyat a’zolarining to’laqonli ishlash, faoliyat ko’rsatish shartidir. Bizning mamlakatimizda fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash uchun barcha vositalardan foydalaniladi.
Birinchidan, qabul qilinadigan qonunlarning oddiy, barchaga tushunarli tilda yozilishiga e’tibor qaratilgan.
Ikkinchidan, fuqarolarga xizmat qilish uchun yuridik xizmat ko’rsatishning, yangi qonunlar bilan aholini tanishtirib borishning keng ommaviy axborot tizimlari tashkil etilgan, rasmiy axborot-nomalar obunachilarga yuborib turiladi.
Uchinchidan, keyingi yillarda huquqiy axborotlarning ichki tuzilishida sifat o’zgarishlari sodir bo’ldi, ya’ni huquqiy ma’lumotlarni yig’ish va izlashning avtomatlashgan tizimi yaratildi va hokazo.
Ushbu chora-tadbirlarga qaramasdan fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash to’la va batafsil kafolatlangan deyishga hali vaqt erta. Huquqiy informatsiya sohasining murakkabligi, qonun ishlab chiqishda turli tarmoqlarning mavjudligi, qo’shimcha qonunlarning ko’pligi, barcha davlatlarda bo’lganidek, O’zbekistonda ham fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlash masalasida birmuncha qiyinchilik tug’diradi.
Hozirgi paytda normativ aktlarni cheklanmagan tarzda qabul qilish imkoniyatiga ega bo’lgan kompьyuterlarni (avtomatlashgan qidiruv tizimlarini) yaratilishi tufayli huquqiy axborot imkoniyatlaridan foydalanish yaxshilandi. Aynan shu o’rinda g’alati hol ko’zga tashlanadi: bir tomondan fuqarolarning zarur axborotlarga ehtiyoji oshib borayotgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, axborotlar, ayniqsa, qo’shimcha qonunlarning ko’pligidan asosiy qonunlarning ahamiyati kamayib ulardan foydalanish qiyinlashib bormoqda.
Fuqarolarning huquqiy xabardorligini ta’minlashning eng zarur va amaliy ta’sirchan bir necha yo’nalishlari mavjud, ya’ni:
1) fuqaroning shaxsiy tashabbusiga binoan uni matnlar bilan bevosita tanishtirish;
2) qiziqqan kishilar va muassasalarni maxsus xatlar orqali xabardor qilish;
3) ommaviy axborot vositalari orqali normalar matnini e’lon qilish;
4) yuridik maslaxatxona yoki ekspertlarga murojaat etish;
5) huquqiy axborot Markaziga murojaat etish;
6) jamoat joylarida qonun matni yoki boshqa xabarlarni namoyish etish, targ’ib qilish;
7) norasmiy muloqot, ya’ni yon-atrofdagi kishilar bilan aloqalar.
Huquqning tarbiyaviy yo’lga qo’yish va boshqarish funktsiyasining ta’sirchanligi huquqiy xabarlarning sifati, uzluksiz va zarur manzilga tez yetkazilishi bilan aniqlanadi. Buning uchun axborot manbai, birinchidan, axborotga talabgor uchun qimmatli bo’lgan xabarlarga ega bo’lishi, ularni doimo to’ldirib borishi; ikkinchidan, yetkazadigan xabarni iste’molchi uchun ma’qul, mos va uchinchidan, xabarlar bilan ta’minlashni doimiy, maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi lozim.
Axborot manbai bo’lgan huquqdan bir qator amaliy natijalar kelib chiqadi. Ulardan biri quyidagi sohada, amaliy faoliyatda huquqni bilish shartligidir: a) protsedur (instrumental) xarak-terdagi xatti-harakatlarni amalga oshirganda; b) kasbiy, ayniqsa, yuridik faoliyatda; v) fuqarolarning davlat va jamiyatga nisbatan o’z huquq va burchlarini bajarayotganda.
Demak, oddiy fuqaroga huquq bir vaqtning o’zida ham yaqin, ham uzoq narsadir. Yaqinligi shundaki, kishilarning kundalik hayoti va faoliyati yuridik tartiblar, qoidalar bilan bog’liqligi unga ma’lum. Uzoqligi shundaki, ko’pgina hollarda huquq barcha muammolarni yechish vositasi bo’la olmaydi va u doimiy, o’zgarmas, barcha davrlar uchun qat’iy qilib belgilangan aqida emas. Har safar huquqni qanday holatga nisbatan qo’llanilayotganini bilish taqozo etiladi.
Hamma gap huquqiy asosni qabul qilinadigan qarorga xizmat qildirishdadir. Bunga osonlik bilan erishilmaydi. Huquqni bilim va huquqiy xabardorlikni amalda tatbiq etish sirtdan qaragandagina oson ko’rinadi.
Ushbu muammoni an’anaviy shaklda ham qo’yish mumkin: huquqiy prezumptsiyalarni inkor etish mumkinmi va qanday darajada?
Buning uchun "prezumptsiya" va "prezumptsiyalash" atamalarining o’zini etimologik tahlil qilish zarur. Prezumptsiya lotincha "presumptio" so’zidan olingan bo’lib, bir necha ma’noga ega. Ulardan biri "taxmin" – ilmiy tadqiqot va amaliy faoliyatda keng ishlatiladi.¹ Biroq hamma taxmin ham prezumptsiya bo’lavermaydi. Masalan, ob-havoning o’zgarishi yoki sport musobaqasining yakuni haqidagi taxmin ilmiy isbotlangan prezumptsiyaga kirmaydi. Prezumptsiyaga oddiy kuzatishlarga asoslangan taxmin emas, balki amaliyotda sinovdan o’tgan faktlar o’rtasidagi muhim aloqa xos xususiyatdir. Ushbu nazariy yondashishdan shunday xulosa chiqarsa bo’ladi: qonunni e’lon qilgandan keyin belgilangan vaqt o’tgach, fuqarolar uni biladi va uni bajarishlari lozim. SHu tariqa keng tan olingan "hech kim qonunni bilmasligi bilan o’zini oqlay olmaydi" degan qoida kelib chiqqan. Qonunni bilish prezumptsiyasidan kelib chiqqanda qonunni bilmaslik bilan o’zini oqlash ta’qiqlanadi (igretio nonest arguments). Ushbu qoida Qadimgi Rim yuristlari tomonidan ishlab chiqilgan edi.
"Huquqni bilish" atamasi mazmunida ikki xil ma’no borligini unutmaslik kerak, ya’ni: huquq haqida ma’lumot olish hamda huquqni bilish jarayonida rang-barang, murakkab omillar hosilasi o’laroq jamiyatda to’plangan huquqiy bilimlar darajasi tushuniladi