Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti “Fizika va Kimyo” fakul’teti

1-jadval.

7 xil kristall sistemasi va Brave panjaralari

Sistema Aksial uzunliklar va
burchaklar
Brave panjarasi Belgisi

Kub Uchta teng o‘qlar to‘g‘ri burchakda
a=b=c, α=β=γ=90º
Tetragonal Uchta o‘qlar to‘g‘ri burchakda, ikkitasi teng
a=b≠c, α=β=γ=90º
Oddiy P
Hajmiy I
markazlashgan F
YOqlari markazlashgan
Oddiy P
Hajmiy I
markazlashgan

Ortorombik Uchta teng bo‘lmagan o‘qlar to‘g‘ri burchakda
a≠b≠c, α=β=γ=90º
Oddiy P
Hajmiy I
markazlashgan S
Asosi F
markazlashgan YOqlari markazlashgan

Trigonal Uchta teng o‘qlar to‘g‘ri
burchaklimas
a=b=c, α=β=γ≠90º
Geksagonal Ikkita teng bir
tekislikdagi o‘qlar 120º, uchinchi o‘q to‘g‘ri burchakda
Oddiy R
Oddiy R

a=b≠c, α=β=90º; γ=120º Monoklinik Uchta teng bo‘lmagan o‘qlar,
bir jufti to‘g‘ri burchaklimas
a≠b≠c, α≠γ=90º≠β

Oddiy R

Asosi S
markazlashgan

Triklinik Uchta teng bo‘lmagan o‘qlar va
hech qaysisi to‘g‘ri burchaklimas
a≠b≠c, α≠β≠γ≠90º
Oddiy R

SHunday qilib, barcha kristalllar faqatgina ettita kristall sistemaga sinflanishi mumkin. Bundan tashqari, har bir nuqta bir xil qamrovga ega bo‘lishini boshqa yo‘llari ham mavjud. Fransuz fizigi Avgust Brave faqatgina 14 xil panjara nuqtasi mavjudligini isbotladi (4-rasm).

4-rasm. 14 xil Brave panjaralari.
P, F, I va h.k. belgilar quyidagi shart asosida berilgan. Agar elementar birlikda faqatgina bitta panjara nuqtasi bo‘lsa, u primitiv

(oddiy) panjara deyiladi va R bilan belgilanadi. Lekin trigonal sistemani R bilan belgilaymiz. Boshqa belgilashdar ayni panjara uchun bittadan ortiq panjara nuqtasi mos kelganda qo‘llaniladi. YOki faqatgina panjara qirralarida nuqtalari bo‘lganlari oddiy, pandara yuzining ichida va sirtida qo‘shimcha nuqtalari bo‘lgan panjaralar oddiy bo‘lmagan kristallarga bo‘linishi mumkin. I va F hajmiy markazlashgan va yoqlari markazlashgan kristallarga mos keladi. A, B va S asosi markazlashgan kristallarni bildirib, S a va b o‘qlardan hosil .o‘lgan yuzga nisbatan olinganligini bildiradi.
Turli moddalardagi atomlarning turlicha taqismlanishi ular kristall tuzilishida davriylik borligini ko‘rsatadi. SHubhasiz, bu qo‘llanmada barchasini qamrab olish imkoni yo‘q. Davriy sistemaning ko‘pchilik qismni metallar tashkil qiladi va ularning 70% i oddiy tuzilishga ega va yuqori simmetriyalidir. Masalan, hajmiy markazlashgan kub (bcc), yoqlari markazlashgan kub (fcc) va geksagonad zich taxlamli (hcp) kristallar shular jumlasidandir (5-rasm).

5-rasm. Metallarning kristall tuzilishi.
Kristallarni bog‘ tabiatiga ko‘ra 3 ta sinfga: metall, ion va kovalent tuzilishli kristallarga bo‘lish mumkin. Metall kristallarda katta sondagi erkin elektronlar (o‘tkazish sohasidagi va valent) mavjud bo‘lib, ular faqatgina bitta atomga tegishli bo‘lmasdan umumiy sistemaga tegishli bo‘ladi. O‘tkazish sohasidagi elektronlar hisobiga bo‘lgan boq unchalik kuchli emas. Masalan, ishqoriy metallardagi atomlararo masofa sezilarli katta. Bu esa kuchsiz bog‘ va oddiy tuzilishga olib keladi. Ion tuzilishli kristallarda esa musbat va manfiy zaryadli ionlar bo‘lib, ular elektrostatik kuchlar ta’sirida bog‘langan.
Ion tuzilishli kristallarda ionlarning joylashishi elektrostatik itarilishni susaytirib, tortishishni kuchaytiradi. Ko‘p hollarda manfiy
zaryadlangan anionlar katta o‘lchamga ega bo‘lib, zich taxlanadi. Ular bevosita bog‘lanmasligi uchun oradagi bo‘sh joylarni kichik o‘lchamli kationlar egallaydi. SHuning uchun kristall tuzilish va o‘lcham nisbati orasida bog‘liqlik bor. Masalan, ion radius orasidagi nisbat r_c/r_a (r_c – kation radiusi, r_a – anion radiusi) 0,225 bo‘lsa, tetraedrik tuzilishli va koordinatsion son 4 ga, agar 0,414 ga teng bo‘lsa, oktaedrik tuzilishli va koordinatsion son 6 ga teng bo‘ladi.
Kovalent tuzilishli kristallardi kuchli yo‘naluvchanlik mavjkd va ularga kremniy va germaniyni misol qilish mumkin. Bu kristallar olmossimon tuzilishli bo‘lib, tetraedrik shaklgi ega.