|
O‘zbekiston dorivor o‘simliklaridan quyidagilar “Qizil kitob” ga kiritilgan.
Anjir (yovoyi xolda o‘sadigan)
Anor (yovoyi xolda o‘sadigan)
Etmak, Adonis va boshqalar.
Yovvoyi xolda o‘sadigan dorivor o‘simliklar maxsulotlarini ilmiy asosda, rejm bo‘yicha ko‘p o‘sadigan joylarni zaxirasini aniqlab tayyorlash zarur.
Tabobatda va farmatsevtikada tarkibida kishi organizmiga ta’sir etuvchi kimyoviy moddasi bo‘lgan dorivor o‘simlik organlari, maxsulotlari ishlatiladi. Kimyoviy moddalar o‘simliklarning xamma organlarida bir vaqitning o‘zida ko‘p miqdorda to‘plamaydi, shuning uchun xam ularni turli vaqtlarda tayyorlashga to‘g‘ri keladi.
O‘simlik organlarini quyidagi muddatlarda yig‘ib olish kerak bo‘ladi:
Barglar o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda yig‘ib olinadi.
Barglar extiyotkorlik bilan iloji boricha o‘simlikka zarar etkazmasdan yig‘ib olishadi. (Boladonna, Angishvonagul va boshqalar).
Er ustki qismi (o‘t) o‘simlik gullashida yig‘iladi. Oldin o‘simlikni pastgi qismidagi barglari yig‘iladi. So‘ngra yuqori qismidan 10 – 20 sm uzunlikda shoxchalari kesib olinadi. (achchiq shuvoq, dalachoy va boshqalar).
Kurtaklar erta baxorda o‘simlik tanasida suyuqlik yura boshlagan paytda yig‘iladi.
Po‘stloqlar erta baxordaya’ni o‘simlik tanasida suyuqlik yura boshlagan, yog‘och qismidan oson ajraladigan davrida, poya va yo‘g‘on shoxchalaridan shilib olinadi.
Gullar o‘simlik qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Ko‘pincha gullaraloxida kesib olishadi. Ba’zan gul to‘planishini xammasi (dastakboshi, marjon daraxti va boshqalar), yoki gulni ayrim qismlari (sig‘irquyruq) gul tojibarglari yig‘ib olishadi. Mayda gulli o‘simliklarning guli maxsus bilan yig‘iladi (moychechak).
Meva va urug‘lar. Pishib etilgan davrda yig‘iladi. Mevalar odatda ertalab yoki kechqurun yig‘iladi, kun isiganda yig‘ilsa quruq mevalarning urug‘i sochilib ketishi mumkin.
Mevalar turiga qarab tayyorlanadi. Ba’zilari bilan bitta bitta uzub olinadi, boshqalari esa tayoq bilan qoqiladi. Urug‘lar xam turli usullar bilan tayyorlanadi. Ba’zi urug‘lar maxsus asbob bilan mevadan ajratib olinadi. Mayda meva va urug‘lar esa urug‘lar etilganidan so‘ng yoki etilishi bilan o‘simlik yig‘ib xirmonda do‘vib olishadi.
Er ostki organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak va piyozlar)odatda o‘simlik uyquga ketgan vaqitda erta baxorda, yoki kech kuzda tayyorlanadi. Asosan belkurak bilan loy, tuproq, qum barg va poyalardan tozalab quritish uchun mayda bo‘laklarga qirqiladi.
Dorivor maxsulotlarni quritish. Tayyorlangan dorivor maxsulotlarni boshqa o‘simlik aralashmalari, bilan loy, tuproq, qum barg va boshqalardan tozalangandan so‘ng tezda quritiladi.
Quritish ochiq xavoda bajariladi. Quyoshda quritilmaydi. Aks xolda o‘simlikning er ustki qismlari xujayralaridagi yashil rang beruvchi xlorofil xamda gul qismlaridagi rang beruvchi pigmentlar parchalanib ketib, poya, barg va qisman gullari sarg‘ayib (ko‘pincha gullar rangsizlanib) qoladi.
Quyoshda faqat er ostki organlar, meva va urug‘lar quritiladi.
Ayrim dorvor o‘simliklar tarkibidagi ta’sirchan qimmatbaxo kimyoviy birikmalar (masalan, glikozidlar) tabiiy ravishda uzoq qurutilganda parchalanib ketishi mumkin. SHuning uchun ularni sun’iy ravishda quritish zarur.
Tarkibida efer moyi bo‘lgan dorivor maxsulotlar 25 – 300 da, alkoloidlar, glikozidlar va boshqa moddalar bo‘lgan dorivor maxsulotlarni esa 50 – 600 da quritiladi.
Dorivor maxsulotlarni idishlarga joylashtirish, (upakovka qilish) maxsulot turiga qarab aniqlanadi va ular tegishli namativ texnik xujjatlarda, masalan farmakopeya maqolasi (fs) va Gostlarda reestrlarda ko‘rsatiladi.
Xozirga davrda dorivor o‘simliklarni quritish, maydalash va tayyorlash bilan asosan farmakolognoziya fani shug‘ullanadi.
Farmakolognoziya grekcha – “pharmakon” – dori, zaxar va “gnosis” – bilim so‘zidan iborat bo‘lib, asosan o‘simliklardan va qisman xayvonlardan olinadigan dorivor maxsulotlarni o‘rgatadi.
Farmakolognoziya fani XIX asrga kelib boshqa farmatsevtika fanlaridan mustaqil fan sifatida ajralib chiqadi. Farmakolognoziya fani tufayli o‘simliklarni shifo qismlarini yig‘ishdan tortib, asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddalarni eng ko‘p xosil bo‘lishi va to‘planish davrlarini ilmiy tekshirish natijasini aniq ma’lumotlarga ega bo‘ladi.
Dorivor o‘simliklarni yig‘ishda xar bir o‘simlikning o‘zbekcha ruscha va lotincha nomlarini, ba’zi o‘simliklarning asosiy nomidan tashqari ikkinchi nomini (sinonimini), o‘simlik organini yoki maxsulotni (Folium, Herba, Oleum, Rodix) qaysi o‘simliklardan olinginini bildiradi.
Ko‘pincha maxsulotdan so‘ng o‘simlik avlodi xamda turining nomi yoziladi.
Masalan, Folium Menthae (yalpiz bargi) Rodix Althaeae (gulxayri ildizi) va boshqalar. Maxsulot olinadigan o‘simlikni tasvirlash, uni boshqa o‘simliklardan ajrata bilish, yig‘ish usullarini va uning xayvoniy tarkibini va asosiy ta’sir etuvchi moddalarni maxalliy sharoit ta’sirida miqdoriy va sifat o‘zgarishi xaqida, shuningdek, maxsulotni tibbiyotda va boshqa soxalarda ishlatilishi xaqida aniq ma’lumotga ega bo‘lishini taqozo etadi. SHunday qilib farmakognoziyaning amaliy mashg‘ulotlari institut laboratoriyasidan tashqari, botonika bog‘larida, madaniy xolda o‘stirilayotgan bog‘larda dorivor o‘simliklarga boy bo‘lgan xududlarda o‘tkaziladi. SHuning uchun xozirgi kunda shifobaxsh o‘simliklar bilan davolashga katta extiyoj tug‘ulgan, bu borada izlanishlar olib borish shu kunning dolzarb iuammolaridan biri bo‘lib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
