Toshkent tibbiyot akademiyasi tibbiy pedagogika fakulteti

Hayvonlarda til paydo bo‘lishi mumkinmi? Yana bir hayotiy masala – til yagona insoniy fenomen hisoblanadimi? Shubhasiz, hayvonlar muloqot qiladilar. Masalan, asalarilar ozuqa bor joyni raqsga oid harakatlarning jimjimador uyg‘unlashuvi va tovushli signal vositasida etkazadilar. Psixologlarning bir necha guruhi esa odamsimon maymunlar, shu jumladan, shimpanzening bir necha turlarini odamlar bilan belgilar yordamida yoki kompyuterga biriktirilgan knopkalarni bosish vositasida muloqot qilishga o‘rgatdilar. Maymunlar ahamiyatli darajada lug‘at boyligini egalladilar. Ular mazmunni etkazish, iltimosni ifodalash va mantiqan tugallash uchun so‘zlar tuzdilar. Skeptik (har narsaga shubha bilan qarovchi)lar inson va odamsimon maymunlarning tilga qobiliyatlari, ayniqsa, sintaksisdan foydalanib so‘zlarni bir biriga bog‘lash qobiliyati o‘rtasidagi muhim tafovut va farqlar borligini ta’kidladilar. SHunga qaramay, ushbu tadqiqotlar odamsimon maymunlarning deyarli bilishga oid qobiliyatlari borligidan guvohlik beradi²⁷.

Tilsiz tevarak olamning mohiyati tushunarsiz va biz til orqali ifodalaydigan olam madaniylashmagan bo‘lar edi. Til bizning nimalar haqida xayol qilishimiz, idrok etishimiz va eslab qolishimizga ta’sir ko‘rsatadi. Shubhasiz, ta’lim bizning so‘zlash va fikrlash kuchimizni, qobiliyatimizni oshirish imkoniyatiga ega. Biroq fikrlash jarayoni aksariyat holda so‘zsiz olib boriladi.

Tafakkur va til o‘zaro o‘ta jumboqli tarzda chatishib, qo‘shilib, birikib ketgan jarayondir. Psixologlar oldida turgan “birinchi bo‘lib nima paydo bo‘lgan tafakkurmi yoki til?” – degan savol go‘yoki “tovuq oldin paydo bo‘lganmi yoki tuxum?” tarzidagi savollar turidan biri bo‘lib, muhim masala hisoblanadi. Balki g‘oyalarimiz avval paydo bo‘lib, keyin ularni so‘zda ifodalashimizni kutar? Yoki bizning fikrlarimiz so‘zga kiydirilgan va ularsiz mazmunga ega emasdir?²⁸