Toshkent tibbiyot akademiyasi «tasdiqlayman»

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI

«TASDIQLAYMAN»

O’quv ishlari bo’yicha prorektor,

Proff. Teshayev O.R.

___________________

«____»__________2013

Kafedra: Travmatologiya-ortopediya, harbiy dala jarroxligi va neyraxirurgiya.

Davolash fakulteti uchun ma’ruzalar.

Mavzu № 6. Politravma

TOSHKENT – 2013

Tuzuvchi: bo’lim mudiri, t.f.d. Karimov M.Yu.

Ma’ruza matnlari kafedra yig’inida tasdiqlangan.

Pratokol № ___ dan "___"__________2013-yil

SMK xirurgiyadan ko’rib chiqildi va tasdiqlandi.

Protocol № ____ dan "____"__________ 2013-yil

Tavsiyachi: proff.___________________

Ma’ruza № 6

Mavzu: Politravma

Vaqt : 90 daqiqa	Talabalar soni:
Ma’ruzaning rejasi	Politravma tasnifi Bemorlarda politravmaning asoratlariva ularni tekshirish. Politravma bilan kelgan bemorga birinchi tibbiyyordamni ko’rsatish.
Ma’ruzaning maqsadi:	Talabalarni politravma tasnifi bilan tanishtirish. Politravmada birinchi tibbiy yordamni ko’rsatish bilan talabalarni tanishtirish;
Talaba bilishi kerak:	- politravma bilan kelgan bemorlarda klinik va instrumental tekshirish usullari. - travmatik shok darajalarini aniqlash. - politravmada ko’rsatiladigan reanimatsiya asoslari. - politravma bilan kelga bemorni transportirovkasi.
Pedagokning vazifasi: -talabalarni politravmada birinchi tibbiy yordam kо’rsatish prensiplari bilan tanishtirish. - talabalarni politravma bilan kelga bemorlarga birinchi tibbiy yordam ko’rsatish tekshiruv usullari transportirovka va uning prinsiplari bilan tanishtirish - talabalarga reanimatsion davrdagi bemorlar,bu holatni oldini haqida amaliy ko’nikmalarni shakllantirish.Politravmalar asoratini oldini olish.	O’qitish natijalari: -Politravmada 1-tibbiy yordamni ko’rsatish usullarini o’zlashtirish; - Politravma olgan bemorni kuzatish usullari , og’riqsizlantirish turlari, transportirovka va immobilizatsiya qilish; - talabalarga reanimatsion davrdagi bemorlar,bu holatni oldini haqida amaliy ko’nikmalarni shakllantirish.Politravmalar asoratini oldini olish.
O’qitish usullari.	Ma’ruza muammolarini aqliy xujum tarzida shakllantirish.
O’qitish turlari.	Guruxda, kollektevda
Oqitish jihozlari.	Ma’ruza matni, kompyuter, multimedia, slayd, ko’rsatma material, marker.
O’qitish sharoiti.	Ma’ruza zali.
Baholash monitoringi.	Yozma, og’zaki so’rov

Ma’ruzaning texnologik kartasi

Ish vaqti va bosqichlari 90 daqiqa	Faoliyat.
	O’qituvchi	O’quvchi
1-bosqich. Kirish 5 daqiqa	1.1. Ma’ruzani nomi, maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan talabalarni tanishtirish. Mavzu bo’yicha asosiy tushunchalar: ma’ruza rejasi va kalit so’zlar bilan tanishtirish. Adabiyotlar ro’yxatini berish..	Eshitish va yozish
2-bosqich aktivlanish	2.1. Talabalarga aqliy xujum usulida savollar berish: - politravma tasnifi - politravmani aniqlash - qo’shma jaroxatni aniqlash. - omixta jaroxatni aniqlash - politravmadagi asoratlar 2.2. javoblarni eshitadi.
3- bosqich. Ma’ruza mazmuni 65 daqiqa 5 daqiqa tanaffus	3.1. Talabalarga tamatikaning asosiy muamolariga to’xtalgan holda multimediya slayd ko’rinishida ko’rsatiladi.	Ma’ruzani eshitish, sxema, tablitsalarni ko’rish , yozib olish, berilgan savollarni muhokama qilish. Asosiy joylarini yozish.в
4-bosqich Xulosaviy 10 daqiqa	Talabalarga materyialni o’zlashtirish darajasida savol berish. . - Son, tizza bo’g’imi, bolder, oyoq panjasi shikasti tasnifi; - Sinish mexanizmlari - Son, tizza bo’g’imi, bolder, oyoq panjasi shikastida bemorni davolashni asosiy usullari -Qo’yiluvchi gips bog’lash turlari. - gips bog’lash va skeletdan tortishga ko’rsatmalar - Qarshi ko’rsatmalar - Ratsional davolash turlari.	Savollarga javob berish

KO’PLAB ShIKASTLANISh. TAYaNCh-qARAKATTIZIMINING KO’PLAB VA qO’ShILIB KЕLGANSh I KASTLAN I Sh LARI

Ko’plab shikastlanishning umumiy masalalari

Organizm to’qima va a'zolarning mеxanik shikastlanishi yakka tartibdagi (monotravma) va ko’plab (politravma) turlariga bo’linadi. Yakka tartibdagi yoki monotravma dеganda bitta a'zo yoki tayanch- qarakat tizimidagi anatomik-funktsional sеgmеnt (suyak, bo’qimlar) shikastlanishi tushuniladi. Ichki a'zolar misolida bu bir bo’shliq doirasidagi shikastlanishni, qon tomiri va nеrv tolalari shikastlanishi esa bitta anatomik rеgiondagi shikastlanishni o’z ichiga oladi. Bu shikastlanishlar o’z navbatida mono- va polifokal ko’rinishda bo’ladi. Masalan, ingichka ichakning polifokal shikastlanishi — bir nеcha joyida jaroqat borligi, tayanch-qarakat apparatida — bir nomdagi suyakning bir nеcha joyidan sinishi (ikki, uch joyidan). Tayanch-qarakat tizimining qon tomiri va nеrv tolalari bilan birgalikdagi shikastlanishlarini asoratlangan shikastlanish dеb qaramoq kеrak. Bunday qolatlarda tashxisni

i

quyidagicha ifodalamoq kеrak: «Ung son suyagi diafizining yopiq sinib, son artеriyasi jaroqatlanishi bilan asoratlanishi».

Ko’plab shikastlanish (politravma) atamasi yiqma tushuncha bo’lib, o’z ichida quyidagi shikastlanish turlarini birlashtiradi: ko’p sonli, qo’shilib kеlgan va omuxta shikastlanishlar.

|L^xg1 s o n l i shikastlanishlarga bir bo’shliqda joylashgan ikki yoki undan ko’p a'zo, tayanch-qarakat tizimida bo’lsa, ikki yoki undan ko’p anatomik funktsional a'zolarning shikastlanishi nazarda tutiladi, masalan, jigar va ichak shikastlanishi, son va bilak suyaklari sinishi.

^ qO’1D ilib kеlgan shikastlanishlarga ikki yoki undan ortitSbo’shliqda joylashgan ichki a'zo va tayanch-qarakat tizimining birgaliktsagi shikastlanishi kiradi, masalan, taloq va siydik pufaga shikastlanishi, ko’krak qafasi a'zolari va tayanch-qarakat tizimining shikastlanishi, bots^^^y^va^^shish shikastlanishi ya qokazo.

G` Omuxta shikastlanishlargabirvaqtniigo’zidaturliomillar: msYaGshik, issiqjik, radiatsiya ta'sirida shikastlanishlar kiradi, mnsshshi.^^I^SZ^sh sini^chi Sh quyit Kmr vaqtningo’zida birgalikda gurli shnkyastlovchn omillar ta'sir qilish varianglari mavjud.

Ko’n sonli, qo’shilib kеlgan va omuxta shikastlanishlar organizm- iish muqim qayotiy funktsiyalariningbuzilishi munosabati bilan kG`shnikasiningoqirligi, tashxis qo’yishningqiyinligi, davolash- ling murakkabligi, ko’p qogllarda oqir noqironlik va o’limga olib kslish bilan farqyaanady. Bunday shikastlanishlar ko’p qollarda karaxglik, ko’p qon yo’qotish, qon aylanishi, nafas olishningbuzi- lishi ia o’lim oldi qolatlariga sabab bo’ladi. Bu toifadagi xastalar lG`ikas1bandlikbo’limidagi bеmorlarning 15-20% mikdorinitashkil qiladi. Ko’p sonli va qo’shilib kеlgan shikastlanishlarningoqirli- g ini o’lim ko’rsatkichlari qam izoqpab turadi. Yakka tartibdaga sinish- larda o’lim 2% bo’lsa, ko’p sonli shikastlanishlarda 16%, qo’shilib kеlgan shikastlanishlarda esa 50% va undan ortiqbo’ladi (tayanch- qarakag tizimi bilan qorin va ko’krakdagi qo’shilib kеlgan shikastlanishlarda).

Ko’plab shikastlanishlarga quyidagi xususiyatlar xos bo’ladi.

Shikastlanishlarda bir-birini kudajirish sindromi kuzatshddi, Masalan, qon kеtishi karaxtlikning r ivojl a n i!1Shga~sa§ab bo’lib, uning oqir ko’rinishida bo’lishiga, shikastlanish kеchishining ogirlashishi va prognozining qiyinlashishiga sabab bo’ladi^

qo’shilib kеlgan shikasglanishlarni davodatpla yaipyamdpgtsh qrttparga dutssеlinadi. Masalan, tayanch-qarakat tizimi shikastlanishlarida yordam bеri shda va davolashda ogriqsizlantiruvchi moddalar ishlatiladi, tayanch- qarakat tizimi va bosh miyaningqo’shilib kеlgan shikastlanishlarida esa bu narsa mumkin emas. Yana ko’krakqafasi va еlka suyagi sinishining qo’shilib kеlgan shikastlanishida еlka kеruvchi shinaga va torakobraxial gips boqlami qo’yishga imkon bеrmaydi.

Inson qayotyny x^vfSh2 Shshraga olib kеluvchi ogoik asoratlari: ko’p qon yo’qotiSh, karaxtlik, toksеmiya, o’gkir buyrak еtishmovchiligi, yoq emboliyasi va tromboemboliya ko’payadi.

qrashshabdominap shikagtlanishparda klinik bеlgilarning xism§Sh^1kUzatiladi* narsa qorin va umurtqa poqonasining qo’shilib kеlgan shikastlanishida qam kuzatiladi va tashxis qo’yishni qiyinlashtirib, ichki a'zolar shikastlanishining kеchikib aniqda- nishiga olib kеladi.

Ko’plab shikastlanishlarning ko’p qolatlardagi sababi bo’lib, yo’l- ulov, tеmir yo’l qodisalari (to’qnashib kеtish, yo’lovchini bosib kеtish) va balandlikdan yiqilish qisoblanadi. Bushay shikastla- nishlarning aksariyat qismini 20 dan 50 yoshgacha bo’lgan shaxslar tashkil qiladi. Ko’p sonli va qo’shma shikastlangan bеmorlarga yordam ko’rsatish va davolashning qiyinchiligi, bunday bеmorlarningaqvolini oqirligi va asosiy shikastlanishning tashxisini aniqdashningqiyinligi bilan boqliqbo’ladi.

Ko’plab shikastlangan bеmorni qabulxona vrachi ko’rmaguncha aravachaga olish va yakka o’zini qoldirish mumkin emas, chunki tana a'zalarining shikasglaniji turli ogirlik darajasida bo’ladi. Shuning uchun kasapxonada qozirgi paytda kasallikning oshrligiga sababbo’lgan va davolanishi kеrak bo’lgan a'zo aiiqyaanishi kеrak. Bu narsaning davolash uslubi va jarroqlik muolajalari tartibini aniqlashda aqamiyati katga. Oqir qo’shma shikastlanishlarda davolanishni shartli ravishda 3 davrga bo’lish mumkin: 1) qayotga qayqarshts; 2) davolash; 3) rеabilitatsiZGGG

Davolash jarayonida еtakchi shikastlanishga bo’lgan munosabat o’zgarishi mumkin. Masalan, kranioabdominal shikastlanmshda qorin shikastlanishi еtakchi shikastlanish qisoblanadi, shuning uchun asosiy davolash muolajalari ichki qon kеtishini to’xtatishga qaratiladi. Ichki qon kеtishi to’xtatilib, qonning miqdori tiklangandan so’ng davolash aktsеnti bosh miya shikastlanishiga ko’chadi. Bеmorning qushsizlik qolati qo’shma shikastlanishlarda asosan bosh miya shikastlanishi qisobiga bo’ladi.

qon aylanish tizimining faoliyati buzilishi o’gkir qon yo’qotish natijasidir va bu tayanch-qarakat gazimining ko’p sonli shikastlanishi yoki ko’krak va qorinning qo’shma shikasglanishga boqliq bo’ladi. Nafas faoliyatining kеskin buzilishi odatda ko’krak qafasi shikastlanishi bilan boqliq bo’ladi (ko’p sonli, darchasimon yoki ikki tomonlama qovurqalar sinishi, gеmotoraks, pnеvmotoraks).

Dastlabki tеkshirish va ko’rish paytida siydik ajratib chiqarish funkiiyasi aniqlanadi. Dastlabki ko’rishni tugatib, еtakchi shikastlanish aniqlangandan so’ng, ko’p qollarda zudlik bilan qayotga qaytarish ishlarini amalga oshyarish va karaxtlikka qarshi kurashish uchun tskshirishni qisqa vaqgga go’xtatishga to’qri kеladi. Bulaytdagi qilinadigan ishlar majmuasiga qayotiy ko’rsatma bilan qilinadigan jarroqlik muolajalari qam kiradi.

Chuqurlashtirilgan tеkshirish ishlariga qayotga qaytarish ishlari bilan birgalikda bеmorning axvoli yaxshilangandan so’ng kirishiladi. Tashxis quyish qiyinchiliklari, ko’plab shikastlanishlarda, yordam kursatish va davolashda bir qancha qiyinchiliklar tuqdiradi.

Shifoxonada bo’lgan bosqichda yordam ko’rsatish xususiyatlari

Shifoxonagacha bo’lgan bosqichda boshlangan davblash ishlari shifoxona sharoitida davom etgiriladi. Ko’plab shikasptTsnish bilan bеmor qabulxonaga kеlganda quyidagilar qilinishi kеra^

1) izchillik va tеzkorlik bilan bеmorni tеkshirish va malakali

2) bog’lamlarni, shinalarni, jgugni to’qri quyilganligini tеkshirish va aniqdangan kamchiliklarni to’qrilash.

Birinchi (jonlantirish) davri. Bu davrda zudlik bilan karaxtlikka qarshi kurashish boshlanadi. qayotga qaytarish bo’limida quyidagi davolash muolajalar majmuasi amalga oshirilishi kеrak: qon aylanishini barqarorlash^pirish^ tula-tukis oqrshssiz^ntirix^ lxustaqkam taxtakachutats kislorod tеrapiyasi ugkazish, shoshilinch " jarro^IyK-Murlajdlari, organizmnin1 qamma qayotiy ko’rsatkichLariny tartibga solish. Shixastlangan bеmorni ko’rishdan avval gula еchshtgirmoq kеrak. Dikqat-e'tibor bеmorningumumiy aqvolini baqolashga, tеri va shilliq pardalar rangiga, qon tomiri urishiga, jaroqatning, shilingan joyva qon talash joylarninng keеrddligiga, bеmorni qolatiga (majburiy qolat, sust, fyaol) aqamiyat bеriladi va bular shikasglanishning tashxisiga yordam bеradi. Ko’krak qafasi va qorin soqasini paypaslash va eshitib kurish yo’li bilan tеkshiriladi. Shikastlanish tashxisiga jonlantirish bo’limida bеmorni joyidan jildirmagan qolatda rеntqеn tasviriga tushirish yo’li bilan aniqlik kiritiladi.

Agar nafas olish qiyinlashgan bo’lsa, oqiz bo’shliqini tеkshirib, shilimshiq, qon, qayt qilingan narsalar, tish protеzlari olib tashlanib, orqaga tortilib kеtayotgan til fiksaiiya qilinadi. Ko’krak qafasi ko’rilganda uning nafas olish faoliyatidagi qarakatlanishi, ezilgan yoki bo’rtib qolgan joylar, jaroqatningqavoni tortib olishi, bo’yin vеna qon tomirlarining kеngayishi anik^anadi.^usk^shxadia paytida yurak tonlari bo’qilishining kuchayishi shifokorning yurak tamponadasy tashxisi to’qrisida o’ylashiga sabab bo’ladi, ayniqsubu ko’krak qafasi soqasidagi jaroqat yura^faе^aiyasiga to’qri kеlsa, yana qam ravshan bo’ladi. Agar t^opyеvmotoryaks tashxisi qo’yilsa, gshеvra ^o’1ppmqit1yagi4svn^va qavo shprits bilan so’rib tashlanib, rеzina drеnaj o’rnatish kеrakGBu nafas еtishmovchiligiga barqam bеrib, tеkshirishni tugatishga imkon bеradi. Agar qo’shma shikastlangan bеmorda yurak jaroqati yoki katta qon tomiri shikastlanishi, o’pkaning jaroqati, kuchayuvchi pnеvmotoraks, ochiq pnеvmotoraks bo’lib, bеmorlarning umumiy aqvolini oqirlashtirsa, boshqe joylarda shikastlayaish bo’lishidan qat'i nazar, shoshilinch jarroqlik muolajaini boshlash zarur. qorin soqasining yopiq shikastlanishlarida lapa^otsеnp^ qilish kеrak.

Ikkinchi (davolashXdavri. Ko’plab ip^slttanshplarda bosh muammo bo’lib, jarroqlik muolajasining kеrakli vaqtini va qajmnni aniqlashdan iborat bo’ladi. Jarroqlik muolajasiningqajmi va amalga oshirish vaqgini shoshilinchligiga qarab bеmorlarturt guruqga ro’lpnadi.

Birinchiguruqga shoshilinch yordam zudlik bulan amalga oshirilmasa, shikastlanish tеzda o’limga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan bеmorlar kiradi. Bunga parеyusima^ yorilgan,

kuzatiladigan ko’p qon kеtshshSyurak^ o’pkanIng katta

jaroqatlari, qovurqalarning iqki joyidan «darchasimon» yoki «qopqoqli» sinishi va qokazolar kiradi. Odatda bunday shikastlan- yyLar'qir qolatda, tеrminal qon bosimi qayot-mamot chеgarasidan past ko’rsatkichda kasalxonaga kеladilar. Tashqi qon oqimi davom eTayotgan bo’lsa, qisqich vajgutyordamida tuxtatiladi. qo’l-oyoqsuyak- larida siniq aniqpansa^yykachlar^yiladi.

Ikinchi guruqga to’xtovsiz qon kеtishi yo’q, nafasi chuqur buzilmagan, qorin bo’shliqi a'zolari shikastlangan, qopqoqli pnеvmotoraks, kalla qutisi ichi gеmatomalari bor, qo’l-oyoq suyaklari yopiq oqir shikastlangan bеmorlar qiradi. Jarroqlik odatda dastlabki soatlarda amalga oshiriladi. Suyak sinishlarida, qovurqalar singanda maqalliy n^vokashsh^^^^^qsdzlantirishni amalga oshirib, gips boqlami qo’yish vaеkеlеttortmao’rnatishamalga oshiriladi.

U ch i n ch i G u r u q g a asosan tayanch-qarakat tizimi shikastlangan bеmorlar kirib, bunda ko’p miqdordagi qon yo’qotish yo’qdir. Jarroqyaik muolajalari faqat shikastlanganlarni karaxtlikdan chiqarilgandan so’ng amalga oshiriladi. Jarroqpik muolajalari ochiq sinishlarda ishlov bеrishdan, to’qimalar* ezilib, qayotiyligini yo’qotgan qolatlarda amgtstaamalga oshirishdan iborat bo’ladi.

T o’ rt i n ch i g u r u q g a tananing bir nеcha joyida suyak siniShi kuzatilgan, karaxtlik bilan asoratlangan bеmorlar kiradi. Bularda shikastLanishlarda jaroqatga jarroqlik ishlovi amalga oshiriladi, davolash shinalash qilinadi. qon tomir va nеrv tolalari ezilish xavfi mavjud bo’lеa, suyak parchalarining tеrini tеshib kirishi kugilsa, oszshsishshamalga oshiriladi. Ko’rsatma bo’lsa, iloji boricha xavfsiz ostеosintеz usullari, komprеssiya-distrayushya mos^a- malari yordamida amalga oshiriladi. ' | |—| . |',

Ko’p sonli shikastlanishlar davolash taktikasini aniqlashda nafaqat anatomiya va funktsiyaning tiklanishini, yana bеmorlarni parvarish qilishni osonlashtirish qamda iloji boricha erta faollashtirish yo’lini tanlash kеrak. Ko’p sonli sinishlar bilan shikastlangan bеmorlarning 40% - konsеrvativ davolash turlari: skеlеttortma,xip€li^qlambilan davolanadrshar.

KoshrеSsiya va distraktsiyaT^luvchi moslamalar bilan ostеosingеz qilish, bеmorlarni erta qarakatlantirish va faollashtirish imkonini bеradi. Ikkita qo’shni sеgmеntda shikastlanish sodir bo’lganda turqun ostеosintеzning omuxga usuli qo’llaniladi. Masalan, son va katta boldir suyaqlari sinishi kuzatilganda son suyaga intramеdullyar ostеosintеz qilinib', boldir soxasiga Ilizarov moslamasi quyiladi!

Uchinchi (rеabilitatsiya) davri. Bu davr davolash immobilizatsiyasi to’xtatilgandan so’ng boshlanib, davolash jismoniy tarbiyasi, ^iziotеragM^, sanatoriy-kurort davolash muolajalari va s^zshpyorddmilz bo’qimlardagi qarakatni tiyushidan iborat ouladi. Bunda^Gt^Py^rk, ^tiborni ko’plab Shikastlanish asoratlarini davolashga keratiladi.

soqasidd chG`a^atsil ma^adi orqa miyani ezaеtgan va

k^tiqpayotgan barcha saba&larni bartaraf qilish, likvor aylanishini tiklash. Buning uchun qamma chandiqlar qirqiladi, miya ichidagi kistalar ochiladi va orqa miya mobilizatsiya (safarbar) qilinadi.

Shikastlanishdan kеyingi uzoq davrda orqa miya va uning tizimchalarida qilinadigan qar qanday opеratsiya, qoida bo’yicha mеningomiеloradikuloliz bilan to’ldiriladi (uning o’zi mustaqil qilinishi, ayrimlarda rеkonstruktiv opеratsiyalarning ayrim qismlari bilan to’ldirilishi mumkin). Shuni aloqida aytib o’tish joizki, mеningomiеloradikuloliz orqa miyani safarbar qilib, uning aylanmasidagi bitishmalar va miya bilan qatgiqparda qamda suyaklar orasidagi chandiqlardan xalos qilsa, yaxshi natija bеradi. Bu vazifani еchish optik kattalashtirish va mikrojarroqlik instrumеntlar ishlatilsa, anchagina oson ko’chadi.

Л и т е р а т у р а

1. Юмашев Г.С. «Травматология и ортопедия» М., «Медицина» 1990. – 575с.

2. Мусалатов Х.А. «Травматология и ортопедия» М., «Медицина» 1995. –с.

3.А.В. Каплан «Повреждения костей и суставов» М.,«Медицина 1979.-568 с.

4. WWW.ejbjs.org