Toshkent tibbiyot akademiyasi huzuridagi harbiy-tibbiyot fakulteti

2.6. Tog„li hududda olib boriladigan mudofaa jangi 
Tog„li hududda olib boriladigan mudofaa jangi, qoidaga ko„ra, dushman 
harakatlanishining ehtimoli eng katta bo„lgan yo„nalishlarni egallab olgan holda 
keng front bo„ylab, yassi tog„lik va keng vodiylarda esa odatdagi sharoitlardagidek 
tuziladi.

---

105 
Asosiy sa'y-harakatlar hukmron balandliklar, dovonlar, yo„l uzellari va tabiiy 
joydagi boshqa muhim uchastkalarining mudofaasida jamlanadi. Bo„linmalarning 
tayanch punktlari aylana mudofaaga tayyorlanadi. Ularning o„rtasidagi ochiq 
joylarda razvedka va patrullik olib boriladi, olovli pistirmalar tashkillashtiriladi va 
to„siqlar qo„yiladi.
Mudofaani oldingi chizig„i, odatda, ularga olib boradigan yo„llarning yaxshi 
ko„rinishi va o„qqa tutilishini ta'minlaydigan tog„ cho„qqilari, balandliklarning 
yonbag„irlari va tog„ tizmalarida, shuningdek, balandliklarning orqa tomonidagi 
yonbag„irlardan tanlanadi. Dushmanning harakatlari uchun o„tish qiyin bo„lgan 
yo„nalishlarni mudofaa qilishga cheklangan sondagi kuch va vositalar ajratiladi.
Motoo‟qchi batalyonning (vzvodning) jangovar tartibi vaziyat sharoitlaridan 
kelib chiqqan holda bir yoki ikki eshelonli qilib quriladi. Motoo‟qchi batalyon 
tarkibiga kiruvchi tanklar, artilleriya to„plari, minomyotlar va tankka qarshi 
vositalar, qoidaga ko„ra, ekipajlarga, raschetlarga (o„t ochish guruhlariga) ajratilib 
birinchi eshelon vzvodlarining ixtiyoriga beriladi hamda ularning tayanch 
punktlarida eng uzoq masofalarga o„t ochish amalini olib borishni ta'minlaydigan 
joylardagi o„t ochish pozitsiyalari egallaydilar. Yo„llar, dara, tonnel, tog„ vodiylari 
va tor yo„llarning chiqish joylari, qulay daryo kechuvlari va kanonlardagi o„tish 
yo„llari, shuningdek, dushman aylanib o„tish uchun foydalanishi mumkin bo„lgan 
yo„nalishlar muhandislik to„siqlari bilan birgalikda juda zich joylashtirilgan barcha 
turdagi o„t ochish amallari bilan himoya qilinishi kerak. Dovonlar, qo„mondonlik 
balandliklari, o„tish yo„llari va yo„l uzellarini mudofaa qilayotgan bo„linmalar 
ognemyotchi bo„linmalar bilan kuchaytiriladi.
Zenit bo„linmalari, shuningdek, havodagi dushmanga qarshi kurashish uchun 
ajratilgan motoo„qchi bo„linmalarning vositalari samolyot, vertolyot va boshqa 
havo nishonlarini aylana bo„ylab ko„rish va o„qqa tutishni ta'minlaydigan 
balandliklardagi pozitsiyalarni egallaydilar.
Motoo‟qchi batalyonning (vzvodning) o„t ochish tizimi oldingi chiziqning 
oldi, qanotlar va bo„linmalar tayanch punktlari o„rtasidagi ochiq joylarda o„q yetib 
bormaydigan joylar va yashirin yo„llar bo„lmasligini hisobga olgan holda quriladi. 

---

106 
Shu maqsadda o„t ochish vositalari o„z bo„linmalarining manyovr amalga oshirishi 
mumkinligini hisobga olib, qanotlar, har tomondan va yaqindan ko„p qavatli o„qqa 
tutishni ta'minlagan holda balandliklarning dushmanga qaragan yonbag„irlarida 
bo„lgani singari ularning orqa tomonidagi yonbag„irlarida ham qavat-qavat bo„lib 
joylashtiriladi.
Tog„li hududda mudofaani tashkillashtirish vaqtida motoo‟qchi batalyon 
(vzvod) komandiri odatdagi masalalardan tashqari qaysi bo„linmalar (o„t ochish 
vositalari) aylanib o„tayotgan dushmanni yo„q qilishga shay bo„lib turishi 
kerakligi, shuningdek, ob-havo sharoitlarining kutilmagan o„zgarishlari, toshli va 
qorli ko„chkilar, sel oqimlari, qurigan daryo o„zanlarining uzoq muddat davom 
etgan yomg„irlar va qorlarning erishi vaqtida to„lib oqishidan o„z bo„linmalarini 
himoya qilish usullarini belgilab beradi.
Tor tog„ vodiyida (darasida) mudofaani tashkillashtirayotganda, o„t ochish 
vositalarini tog„larning tutashib ketgan yonbag„irlariga vodiyni (darani) har 
tomondan o„qqa tutish ta'minlanadigan qilib joylashtirish kerak. Vodiyning 
(daraning) kirish qismini hosil qiluvchi balandliklar ko„proq mustahkamlanadi. 
Balandliklarga olib boradigan yo„llar minali-portlovchi to„siqlar, artilleriya, 
minomyotchi va granatomyotchi hamda tankka qarshi vositalarning o„t ochish 
amali bilan himoyalanadi. Bunda artilleriyadan to„g„ridan-to„g„ri nishonga olib o„t 
ochish uchun keng qo„llaniladi.
Dovonning mudofaasini tashkillashtirish vaqtida asosiy sa'y-harakatlar 
dovonga olib boradigan yo„llarda joylashgan balandliklarni saqlashga qaratiladi. 
Motoo‟qchi batalyon (vzvod) kuch va vositalarining bir qismi bevosita dovondagi 
mudofaani egallaydi. Dovon orqali o„tadigan yo„lning har ikki tomoniga to„siqlar 
qo„yilib, ularga olib boradigan yo„llar tutash balandliklardan turib har tomondan 
o„qqa turiladigan bo„lishi kerak.
Dovonlar, yo„llar, tog„ so„qmoqlari va daralar vzvod tayanch punktining 
chegaralari etib tayinlanmaydi.
Razvedkaning asosiy sa'y-harakatlari dushman hujumi uchun qulay bo„lgan, 
shuningdek, dushmanning mudofaalanayotgan bo„linmalarni aylanib o„tishi 

---

107 
mumkin bo„lgan yo„nalishlarda jamlanadi. Kuzatuv postlari (kuzatuvchilar) soni 
ko„paytiriladi.
Ommaviy qirg„in quroli va o„ta aniq qurol ta'siridan himoyalanish uchun 
tabiiy joy burmalari, qazilgan konlar, g„orlardan keng foydalaniladi. 
Bo„linmalarning jangovar qobiliyatini tiklash vaqtida odatdagi tadbirlardan 
tashqari zudlik bilan odamlar va texnikaning inshootlardan chiqishiga to„sqinlik 
qilayotgan ko„chki va uyumlarni tozalash tashkillashtiriladi.
Tayanch punktlarini muhandislik nuqtai nazaridan jihozlash vaqtida qoyali 
yerlardagi fortifikatsion inshootlar asosan tuproq qatlami bilan qoplanadigan 
toshlar, shuningdek, tuproq to„ldirilgan qoplardan foydalangan holda yarim 
chuqurlashtirilgan va uyumli ko„rinishda quriladi. Muhandislik nuqtai nazaridan 
jihozlash portlatuvchi zaryadlardan keng foydalangan holda olib boriladi. Okop, 
panagoh va boshqa inshootlar ularga yonuvchan aralashmalar hamda suv oqib 
tushmaydigan qilib jihozlanadi.
Motoo‟qchi batalyon mudofaa hududida tabiiy to„siqlardan keng foydalaniladi 
va tosh uyumlari hosil qilinadi; yo„llarning (so„qmoqlarning) uchastkalari va sun'iy 
inshootlar vayron qilishga tayyorlanadi, yo„llarda minali-portlovchi to„siqlar 
qo„yiladi.
Bo„linmalarni niqoblashga, birinchi navbatda tog„li hududning niqoblovchi 
xususiyatlaridan ustalik bilan foydalanish orqali erishiladi.
Dushman hujumi mudofaalanayotgan bo„linmalarning, shtatdagi qurol-
aslahalarni amaliy o„t ochishining maksimal uzoqligidan boshlab, barcha o„t 
ochish vositalari bilan qaytariladi. Birinchi navbatda dushmanning tank va zirhli 
ob'ektlari yo„q qilinib, ularni balandliklarga ko„tarilish va ilonizi yo„llardan 
harakatlanish vaqtida shikastlantirish maqsadga muvofiqdir.
Mudofaa oldingi chizig„iga yaqinlashib kelayotgan dushmanga shikast 
yetkazishda bo„linmalar shaxsiy tarkibining parchalanuvchi va tankka qarshi 
granatalardan foydalanishi katta ahamiyatga ega.
Dushman motoo‟qchi batalyon (vzvod) mudofaasiga yorib kirgan vaqtda 
bo„linmalar egallab turgan pozitsiyalarini qattiq himoya qilish va barcha 

---

108 
vositalarining o„t ochish amali bilan unga shikast yetkazgan holda ikkinchi eshelon 
(rezerv) tomonidan, odatda, tepadan pastga, tizma yoki vodiy bo„ylab amalga 
oshiriladigan qarshi hujumda uni yo„q qilishga qulay sharoit yaratadi. 
Motoo‟qchi batalyon (vzvod) mudofaa hududini (tayanch punktini) aylanib 
o„tishga intilayotgan dushman artilleriya va boshqa o„t ochish vositalarining olovi, 
shuningdek, ikkinchi eshelondagi (rezervdagi) bo„linmalar yoki zirhli guruhning 
dadil harakatlari bilan yo„q qilinadi.
Motoo‟qchi batalyonning texnik ta'minot va front orti bo„linmalari, qoidaga 
ko„ra, yo„l va so„qmoq uzellarida joylashishi hamda birinchi eshelon 
bo„linmalariga yaqin joyda bo„lishi kerak. Vzvodlarning tayanch punktlari hamda 
artilleriya va zenit vositalarining o„t ochish pozitsiyalarida o„q-dori, oziq-ovqat, 
suv va yoqilg„ilarning qo„shimcha zaxiralari yaratiladi. Baland tog„li hududlarda 
shaxsiy tarkib maxsus anjom-aslahalar, issiq kiyim va yorug„likdan saqlaydigan 
ko„zoynaklar bilan ta'minlanadi, shuningdek, shaxsiy tarkibni isitish hamda 
yarador va bemorlarni o„z vaqtida evakuatsiya qilish bo„yicha tadbirlar nazarda 
tutiladi.