Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг

MA‟RUZA 14. 

Bo„lim V Angiologiya 

Ma‟ruza № 14. Yurak-qon tomir sistemasi. Yurak. Aorta. Tashqi va ichki 

uyqu  arteriyalar.  Bosh  soxasining  qon  bilan  ta‟minlanishi.  O„mrov  osti 

arteriyasi. Qo„l arteriyalari. . Yoshga doir xususiyatlari. - 2 soat. 

Yurak  -  qon  tomirlar  tizimi  to‗g‗risida  umumiy  ma‘lumotlar,  taraqqiyoti 

(filogenezi,  ontogenezi).  Yurak,  arteriya,  kapillyarlar,  venalar,  limfatik  tizim. 

Yurakning  taraqqiyoti  (filogenez,  ontogenez).  Yurakning  shakli,  topografiyasi, 

tuzilishi.  Bo‗lmachalar  va  qorinchalarning  tuzilishi.  Yurak  devorining  tuzilishi: 

endokard,  miokard,  epikard,  perikard.  Yurak  klapanlari:  yarim  oysimoy,  tabaqali. 

Yurakdagi  so‗rg‗ichsimon  mushaklar.  Yurakning  o‗tkazuv  apparati,  nerv  tugunlari. 

Yurakning  xususiy  arteriyalari  va  venalari.  Yurak  chegaralarining  va  klapanlarining 

Ko‗krak qafasiga nisbatan proeksiyasi. Yurakning Yoshga qarab o‗zgarishi. Perikard, 

Ko‗krak  qafasi  sohasidagi  katta  qon  tomirlar:  aorta,  o‗pka  stvoli,  o‗pka  venalari, 

Yuqori  va  pastki  kavak  venalar.  Yurakning  rentgen  nurlari  ta‘siridagi  tasviri. 

Arteriyalar.  Kichik  qon  aylanish  doirasining  qon  tomirlari:  o‗pka  stvoli,  uning 

taraqqiyoti va tarmoqlanishi. O‗pka ichidagi o‗pka arteriyasining tarmoqlari: bo‗lak, 

segment  va  bo‗lakcha  arteriyalari.  Katta  qon  aylanish  doirasi.  Aorta:  taraiyoti, 

topografiyasi,  bo‗limlari.  Aortaning  ko‗tariluvchi  qismi,  aorta  ravog‗i,  tushuvchi 

qismi.  Yurakning  toj  arteriyalari.  Aorta  ravog‗ining  arteriyalari.  Buyin  va  kalla 

sohalaridagi arteriyalar. Umumiy uyqu arteriyasi, topografiyasi va bo‗linishi. Tashqi 

uyqu  arteriyasi,  topografiyasi,  tarmoqlari.  Bosh  miyani  va  orqa  miyani  qon  bilan 

ta‘minlanishi.  Bosh  miya  asosidagi  arterial  (Villiziy)  doira.  O‗mrov  osti  arteriyasi, 

topografiyasi, o‗ng va chap taraflardagi arteriyalarning bo‗linishidagi farqlar. O‗mrov 

osti arteriyasining tarmoqlari. Buyin va kalla arteriyalari orasidagi anastomozlar. Qo‗l 

soxasidagi  arteriyalar.  Qo‗ltiq  arteriyasi,  topografiyasi  va  tarmoqlari.  Elka  va  bilak 

sohalaridagi  arteriyalar:  topografiyasi  va  tarmoqlari.  Qo‗l  panjasining  arteriyalari, 

kaftdagi  arterial  ravoqlar.  O‗mrov  osti,  qo‗ltiq,  elka  va  bilak  soxalaridagi  arteriya 

tarmoqlari orasidagi asosiy anastomozlar.  

(A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) 

 

ANGIOLOGIA - KON TOMIRLAR XAQIDA ILM. 

Qon  tomirlar:  Yurak,  arterial  sistema,  venoz  sistema  hamd  limfatik  sistemalardan 

tashkil topgan.  

 Angiologiya  -  tomirlar  to‗g‗risidagi  fan  bo‗lib,  ular  ichidan  suYuqliklar  harakat 

qiladi.  Odam  organizmida  uch  hil  :  arterial,  venoz  va  limfa  tomirlari  mavjud. 

Tomirlar ichida harakat qiladiga qon-modda va gaz almashuvini ta‘minlaydщi. Ichki 

sekretsiya  bezlaridan  ajralgan  gormonlar  ham  qon  orqali  organizmga  tarqaladi. 

Arteriyalar-qonni  Yurakdan  a‘zolarga  yo‗naltirsa,  venalar-qonni  a‘zolardan  Yurak 

tomonga  harakatini  ta‘minlaydi.  Arteriya  qon  tomirlaridan  asosan  arterial  qon 

(kislorod  va  oziqa  moddalariga  boy  qon)  oqadi.  Lekin  o‗pka  arteriyasi  (stvoli)  va 

embrionda  bo‗ladigan  kindik  arteriasidan  venoz  qon  oqadi  .  Aksincha  vena  qon 

tomirlaridan  ko‗pincha  venoz  qoni  yo‗naladi.  Lekin  o‗pka  venasi  va  embrionda 

---

 

160 

uchraydigan  kindik  venasi  ichida  kislorodga  va  oziqa  moddalariga  boy  arterial  qon 

oqadi. Boshqacha qilib aytganda, Yurakdan Chiquvchi barch tomirlarga - arteriya va 

Yurakka  kelib  quYuvchi  tomirlarga  esa  ven  deyiladi  (ichidagi  oqayotgan  qonni 

sifatidan  qat‘iy  nazar).  Tomirlar  tarmoqlangan  sayin,  ularning  diametri  kichrayadi, 

devori Yupq tortib, strukturasi soddalashadi. Yurakka yaqin joylashgan qon tomirlar 

devori katta bosim tasiriga chidamli bo‗lishi kerak, chunki aortadagi bosim 200 mm 

simob ustuniga teng. SHu sababli, bu qon tomirlar devorida elastik tolalar ko‗p bo‗lib 

- elastik turkumidag qon tomirlar deyiladi. O‗rta va kichik qon tomirlargacha bosim 

bi  oz  pasayadi.  Natijada,  qonning  yo‗nalishi  uchun  qon  tomir  devoridag 

muskullarning o‗zini ham qisqarishiga ehtiyoj paydo bo‗ladi. SHu sababli Yurakdan 

uzoqroqda  joylashgan  o‗rta  va  kichik  qon  tomirlard  silliq  muskul  qavati  yaxshi 

taraqqiy etgan bo‗lib, muskul turkumidagi qon tomirlar deyiladi.  

 Arteriya  va  venalar  orasida  mikroskopda  ko‗rinadigan  mikrotomirlar  joylashgan. 

Mikrotomirlarni eng maydasi kapillya deyiladi. Organizmda qon yopiq doira (halqa) 

ichida harakkat qilib katta va kichik qon aylanish doirasi tafovut etiladi.  

 Katta  qon  aylanish  doirasi  Yurak  bilan  a‘zolar  orasidagi  qo  harakatini  ta‘minlab, 

Yurakning chap qorinchasidan aorta bo‗lib boshlanadi va o‗ng bo‗lmachada Yuqorigi 

va  pastki  kavak  venalari  sifatid  yakunlanadi.  Kichik  qon  aylanish  doirasi  esa 

Yurakning  o‗ng  qorinchasidan  o‗pka  arteriyasi  (stvoli)  nomi  bilan  boshlanib,  o‗pka 

qon tomirlari ishtirokida, o‗pka venasi nomi bilan chap bo‗lmachada yakunlanadi.  

 Qon  tomirlarni  a‘zodan  tashqarida  joylashgan  (ekstraorgan)  v  a‘zo  ichida 

yo‗naladigan (intraorgan) qismlarga bo‗lishimiz mumkin. Bu bo‗linish nisbiy bo‗lib, 

asosan  qon  tomirlar  uzluksiz  bir-birig  davom  etadi.  A‘zo  ichidagi  qon  tomirlarni 

o‗rganish natijasida ba‘z a‘zolar alohida bo‗laklardan va undan ham kichikroq qism-

segmentlardan  tuzilganligini  aniqlash  mumkin.  Segmentar  tuzilish  o‗pka,  jigar, 

bo‗yrak,  taloq  kabi  a‘zolarga  mansubdir.  Segment-nisbata  alohida  qon  bilan 

ta‘minlanadigan  a‘zoning  qismiga  aytilib  operatsiya  paytida  bo‗tun  a‘zoni  emas, 

balki  a‘zoning  bir  qismini  (segmentini)  qirqib  olib  tashlashni  ta‘minlashi  mumkin. 

Arterial  tomirlar  birin-ketin  mayda  tomirlarga  bo‗linar  ekan  nihoyat  eng  mayd 

arterial  tomir  arteriolalar  hosil  bo‗ladi.  Arteriolalar  devorid  bir  qavat  muskul 

hujayralari  bo‗ladi.  O‗z  navbatida  arteriolala  prekapillyarlarga  bo‗linadi. 

Prekapillyarlar esa ko‗plab kapillyarlarga parchalanadi. Kapillyarlar devorida muskul 

hujayrasi  uchramayd  va  faqat  bir  qavat  endoteliy  hujayrasidan  tuzilgan  bo‗ladi. 

Kapillyarlar-postkapillyarlarga  yig‗ilib,  ular  esa  o‗z  navbatida  venulalarga  quyiladi. 

SHunday qilib, arterial qon tomirlarining bo‗linish natijasida mayda, soch tolasining 

qalinligiga  to‗g‗ri  keladigan  tomirchalar-kapillyarlar  hosil  bo‗ladi.  Kapillyarlarning 

ichki  diametr  7-8  mkm  (  1  mikron  =  0,  001  mm)  bo‗lib,  bu  ko‗rsatgich  2-12  mkm 

gach o‗zgarib turadi. Bunday holatda ba‘zi kapillyarlar orqali eritrotsitlar o‗ta oladi. 

Kichik diametrli kapillyarlardan esa faqat qo plazmasi oqadi. Ba‘zan esa kapillyarlar 

yopilib,  u  vaqtincha  qon  aylanishida  ishtirok  etmasligi  mumkin  va  ular  kerak 

bo‗lganda  ochili  qon  aylanishiga  qo‗shilishi  mumkin.  Kapillyarlar  devori  orqali 

kislorod  va  oziqa  moddalari  qondan  a‘zo  to‗qimalariga  o‗tsa,  karbona  angidridi  va 

modda  almashuvi  natijasida  hosil  bo‗lgan  moddalarn  qabul  qilib  oladi.  O‗pka 

kapillyarlari  esa  aksincha  karbonat  angidridini  chiqarib,  kislorodni  qabul  qiladi. 

Buyrak  birlamchi  kapillyarlari  esa  modda  almashuvi  natijasida  hosil  bo‗lgan 

moddalarni chiqaradi.  

---

 

161 

 Kapillyar  orqali  ichki  sekrksiya  bezlari  ishlab  chiqargan  gormonlar  kerakli  a‘zo  va 

to‗qimalarga olib borishi natijasida organiz bir bo‗tunligi saqlanadi. Demak, modda 

almashish  faqat  qondan  to‗qimalar  tomoniga  bo‗lib  qolmasdan,  balki  aks  tarafga 

qarab  qam  harakat  qiladi.  Buning  uchun  kapillyar  devorini  tashkil  etgan 

endoteliyhujayralari  orasida  mikroskopik  tirqishlar  bo‗ladi.  Ichak,  buyrak,endokrin 

bezlarining  kapillyari  devoridagi  tirqishlar  10  nm  dan,  4  nm  gacha  bo‗ladi.  Lekin 

bosh  miya,  Yurak,  mushaklar,  o‗pka,  teri,  qo‗shuvchi  to‗qimalardagi  kapillyar 

devorida tirqishlar uchramaydi yoki jud kichik (10 nm gacha) ko‗rsatgichga ega. Bu 

xollarda modda almashuv osmatik bosimning farqi asosida, fizikaviy-bioximik hodisa 

asosida  bajariladi.  Aksincha  jigar,  taloq,  suyakning  ilik  qismida  kapillyarlar 

devoridagi tirqishlar 100 nm dan oshadi.  

 YUqorida  keltirilgan  mikrotomirlar  sistemasi  ayniqsa  elliginchi  yillarni  ikkinchi 

yarmida  yaxshi  o‗rganilgan  bo‗lib  mikrotomirla  (mikrotsirqo‗lyasiya)  atamalari 

qo‗llanila  boshlandi.  Katta  va  kichi  qon  aylanish  doirasidan  tashqari  organizmda 

regionar  qon  aylani  ham  mavjuddir.  Regionar  qon  aylanishni  tushinish  uchun  esa 

mikrotsirkulyasion qon aylanish bilan tanishish kerak.  

 Mikrotsirkulyasiya - bu qonning mikroskop ostida ko‗rinadigan qo tomirlar ichidagi 

harakatiga  aytiladi.  Uning  tarkibiy  qismini  arteriola,  prekapillyarlar,  kapillyarlar, 

postkapillyarlar, venul tashkil etadi.  

 Qon  tomirlar  bo‗ylab  yo‗nalayotgan  qon,  a‘zo  ichida  kapillyarla  orqali  yo‗nalsa, 

transkapillyarlar qon aylanish deyiladi.  

 Bundan  tashqari  Yukstakapillyar  (kapillyardan  tashqari)  qon  aylanish  mavjud 

bo‗ladi.  Bu  hodisa  arteriola  va  venulalar  orasida  ularni  biriktirib  turuvchi 

anastomozlar  (arteriula-venulyar)  mavjudligidan  kelib  chiqadi.  Bu  anastomozlardan 

qonning yo‗nalish uchun, prekapillyarlar devoridagi muskul hujayralarining qisqarish 

shart  bo‗ladi.  Natijada  ma‘lum  mikroskopik  Yuzadan  qon  kapillyarla  orqali  emas, 

balki arteriola-venulyar anastomozlar orqali, nisbatan katta tezlikda va nisbatan qisqa 

muddatda  vena  qon  tomirlariga  o‗tkaziladi.  Bu  jaraYon  a‘zolardagi  kapillyarlarning 

ma‘lum qismini vaqti-vaqti bilan "dam" olishini ta‘minlaydi. Aksincha a‘zoning ish 

faoliyatini oshirishga muxtoj bo‗lganda arteriola-venulya anastomozlar yopilib - qon 

"ortiqcha" kapillyarlar orqali yo‗naladi.  

 Ba‘zi a‘zolarda kapillyarlar ishtirok etadigan "ajoyib" to‗rla hosil bo‗ladi. Bu holda 

arteriya  bo‗linish  yakunida  kapillyarlarga  bo‗linadi.  Bu  kapilyarlar  birlashib,  yana 

arteriya  hosil  qiladi  va  "ajoyib"  to‗r  oddiy  tomirlar  sistemasidan  (arteriya,  kapilyar, 

vena) far44 qiladi. "Ajoyib" to‗r buyrak kapillyar koptokchasi shaklida uchraydi.  

 

 Arteriyalarning tarmoqlanish qonuniyatlari.  

1.  Qon  tomirlar  ko‗pincha  organlarning  zararli  tashqi  ta‘siridan  bir  qadar  saqlangan 

ichki qismlarida yotadi.  

 Qon  tomirlarning  asosiy  tarmoqlari  -  tananing  bukuvchi  muskullari  joylashgan 

tarafdan  yo‗naladi.  Bunday  joylanish  tananing  sh  sohasidagi  masofaning  qisqaligi 

bilan  tushuntirish  mumkin.  Miso  uchun,  agarda  aorta  umurtqa  pog‗onasining  old 

tomonida  emas,  balk  orqa  tomonida  joylashganda  edi,  tananing  bukilishi  natijasida 

aort siqilib qon o‗tmay qolar edi.  

 2. Katta qon tomirlar qo‗l-oyoq suyaklarining miqdoriga mos ravishda tarmoqlanadi 

va pirovardida yoysimon tuzilishga ega bo‗ladi.  

---

 

162 

Misol  uchun,  elka  va  son  sohalarida  bittadan  suyak  bo‗lgani  uchu  bittadan  asosiy 

arteriyalar  bo‗lib,  bilak  va  boldir  sohalarida  suyaklarga  mos  ravishda  ikkitadan  qon 

tomirlarga bo‗linadi.  

 3.  Erkin  harakat  qilishga  moslangan  bo‗g‗imlar  sohasida  tomirlar  :  to‗rlar  va 

birlashmalarni (anastomozlar) tashkil etadi.  

 4.  A‘zolarga  yo‗nalayotgan  qon  tomirlarning  hajmi  va  qalinlig  -  a‘zoning  hajmi 

emas, balki bajaradigan vazifasiga mos ravishd bo‗ladi. Misol : buyrak arteriyasining 

ichki  diametri,  ichakning  qo  tomirlarining  diametriga  teng.  Qalqonsimon  bez  qon 

tomirlari  hiqildoqni  qon  bilan  ta‘minlaydigan  tomirlardan  bir  necha  marotab  katta 

bo‗ladi. Bir gramm a‘zoga oqib kelayotgan qonning miqdorini taqqoslanganda, qon 

bilan  eng  yaxshi  ta‘minlanadigan  a‘zo  -  bu  qalqonsimon  bez  va  bosh  miya  bo‗lib 

hisoblanadi. Qo‗l va oyoq qonsizlikka soatgacha o‗zgarishsiz chidashi mumkin. Bosh 

miya  esa,  Yurak  bir  qisqarishi  davomida  qonsiz  qolsa  -  odam  xushidan  ketishi 

mumkin.  

 5.  Qon  tomirlar  a‘zoning  taraqqiyoti  bilan  bog‗liq  bo‗lganlig  uchun,  tomirlarning 

a‘zolar  ichidagi  tarmoqlanishi  va  tuzilishi  sh  a‘zoning  shakliga  va  bajaradigan 

vazifasiga mos bo‗ladi.  

 6.  Ko‗pchilik  qon  tomirlar,  embrionning  rivojlanishi  davrid  nervlar  bilan  birga 

rivojlanib, ular bilan Yonma-Yon yo‗naladi v nerv, qon-tomir tutamini hosil qiladi.  

 7.  Taraqqiyot  jaraYonida  hosil  bo‗lgan  bo‗shliqlar  devori  va  bo‗shliq  ichidagi 

a‘zolar  -  alohida  qon  tomir  bilan  ta‘minlanadi.  SH  sababli  parietal  va  visseral 

tarmoqlarga  bo‗linadi.  Misol  uchun,Ko‗krak  aortasi,  qorin  aortasi,  ichki  Yonbosh 

arteriyalarining tarmoqlari. 

1

 

 8.  Odam  tanasi  taraqqiyot  paytida  segmentar  tuzilishga  eg  bo‗lganidan  -  segmentar 

qon  bilan  ta‘minlanish  saqlanadi.  Miso  uchun,  qovurg‗alararo  qon  tomirlar,  bel  qon 

tomirlari va hokazo.  

 9. A‘zolarga qon eng qisqa yo‗l bilan keladi. Qon tomirlarining tarmoqlanishida eng 

yaqin  tarmoq  bilan  ozuqalanish  qonuniyat  saqlanib  qoladi.  SHu  sababdan  aortadan 

chiqayotgan birinchi qon tomi Yurakning devorini ta‘minlaydi.  

 Lekin  a‘zolarni  qon  bilan  ta‘minlashdagi  bu  qonuniyat  embrional  taraqqiyot 

davridagi  holatiga  mansub  bo‗lib,  a‘zo  taraqqiyot  davomida  boshqa  joyga  ko‗chsa 

ham,  rivojlanayotganda  oziqlangan  qon  tomirlarini  saqlab  qoladi.  Misol  uchun,  bel 

sohasida  taraqqiy  etga  moyak,  yorg‗oq  ichida  joylashsa  ham,  qorin  aortasidan 

chiqayotgan  tarmoq  bilan  ta‘minlanadi.  YOrg‗oq  esa  son  arteriyasining  tarmog‗i 

bilan ta‘minlanadi.  

 10. Qon tomirlar bo‗g‗imlardan o‗tadigan joylarda bir munch Yuzada yotadi (bunday 

joylarda pulsni tekshirish mumkin).  

 11.  Arteriyalar  bir-biri  bilan  shoxchalar  orqali  birlashadi,  ya‘ni  bir-biri  bilan 

bog‗lanadi.  Yirik  stvollarni  bir-biriga  bevosit  qo‗shib  turuvchi  shoxchalarga 

anastomozlar  deyiladi  (umurtqa  pog‗onas  arteriyalarining  bosh  miya  asosida  bir-

biriga  o‗tishi,  me‘da,  ichak,qo‗l,  oyoq  panjalaridagi  arteriyalarning  bir-biriga 

qo‗shilishi miso bo‗la oladi).  

                                                      

1

 

Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell  AWM Elsever Churchill 

Livingstone, 2014

 

---

 

163 

 Odam gavdasining ba‘zi sohalarida anastomozlar ayniqsa yaxsh takomil etgandir va 

shuning  natijasida  murakkab  to‗rlar  vujudga  keladi.  Qo‗l  va  oyoq  bo‗g‗imlarining 

dorzal Yuzalarida shunday to‗rla mavjuddir.  

 12.  Asosiy  stvoldan  chiqib,  u  bilan  bir  qadar  nariga  boruvch  Yon  tarmoqlarni  - 

kollaterallar deyiladi.  

 Masalan  :  tana,  qo‗l  va  oyoqlardagi  asosiy  arterial  yo‗llarg  paralel  holda 

anastomozlar  yotadi.  Odatdagi  normal  sharoitda  b  anastomozlarning  diametri  bir 

muncha  kichik  bo‗ladi.  Kollatera  anastomozlar  organning  qon  bilan  ta‘minlanishi 

buzilganda,  xatt  yirik  arteriyalardan  qon  bormay  qolganda  (arteriyalar  bog‗lab 

qo‗yilganda,  yoki  ularning  teshigiga  tromb  tiqilganda),  asosiy  stvolda  qon  kelishi 

bo‗tunlay to‗xtashiga qaramay, gavdaning  muayyan sohas odatda nobud bo‗lmaydi. 

Buning sababi shuki, qon asosiy stvolinin bog‗langan joydan pastroqdagi kollaterallar 

orqali  o‗tadi.  Kollaterallarning  diametri  sekin  asta  kattalashadi.  Odatda  ingichka 

bo‗lga  arteriyalardan  yirik  stvollar  takomil  etadi  va  shunga  yarasha  ularnin  devori 

ham  o‗zgaradi  (qalinlashadi).  Agar  tomirlar  bir-biri  bila  bir  tekislikda  birlashmay, 

barcha tekisliklarda birlashsa - chigallar hosil bo‗ladi.  

 Kollateral qon tomirlarini xirurgiya praktikasida (ayniqs ular jarohatlanganda) katta 

ahamiyati  bor.  CHunki  katta  magistra  tomirlar  jarohatlansa  (kesilsa,  uzilsa)  shu 

jarohat Yonlama (kollateral) tomir chiqishidan oldin yoki keyin bo‗lishiga qarab qo‗l-

oyoqn ampo‗tatsiya qilish yoki qilmasligi hal bo‗ladi.  

 

 Arteriyalarning taraqqiyoti.  

Filogenezda  suvda  yashovchi  hayvonlarda  jabralar  bo‗lib,  quruqlikda  yashovchi 

hayvonlarda  o‗pkaning  hosil  bo‗lishi  natijasida  :  kichi  qon  aylanish  doirasi  hosil 

bo‗ladi.  Qon  tomirlar  taraqqiyoti  (ontogenez)  filogenetik  taraqqiyotni  qisqa  muddat 

ichida  qaytarib  o‗tadi.  Taraqqiyotning  boshlang‗ich  davrida  chap  qorinchadan 

arteriya stvol (truncus arteriosus) yo‗naladi. Bu stvol ikkita ventral aortag bo‗linadi. 

Har  bir ventral  aortadan  Yon tarafga 6  juft  aorta ravoqlari  ajraladi.  Bu  ravoqlarning 

dorzal  qismi  esa  dorzal  aort  stvolini  hosil  etadi.  Har  ikki  tarafdagi  dorzal  aortalar 

yaqinlashib, pastki uchi bilan qo‗shiladi va toq tushuvchi aortani tashkil etadi.  

 Truncus  arteriosus  frontal  to‗siq  vositasida  bo‗linib,  old  tarafda  joylashgan  o‗pka 

stvoliga va orqa tarafda ko‗tariluvchi aortag ajraladi.  

 6  -  nchi  aortal  jabra  ravog‗i  o‗pka  stvoli  bilan  qo‗shilgan  bo‗lib,  o‗pk  arterialariga 

aylanadi.  CHap  tarafdan  6  ravoq  dorzal  aorta  bila  aloqasini  saqlab  qoladi  va  ductus 

arteriosusga aylanadi. 1, 2, aortal jabra ravoqlari atrofiyaga uchraydi. CHap tarafdagi 

4  aorta  jabra  ravog‗i,  qisman  shu  tarafdagi  ventral  aorta va qisman  cha dorzal  aorta 

bilan  birgalikda  -  aorta  ravog‗ini  hosil  etadi.  O‗n  tarafdagi  4  aortal  jabra  ravog‗i  - 

o‗ng o‗mrov osti arteriyasiga aylanadi.  

 3  aortal  jabra  ravog‗i  va  dorzal  aortaning  shu  ravoqlarda  Yuqorigi  qismi,  har  ikki 

tarafda ichki uyqu arteriyalarini hosil etadi. O‗ng ventral aortaning 4 ravoqdan ostki 

qismi  -  o‗ng  elka  kalla  stvoli  truncus  brachiocepholicus  ga  aylanadi.  SHu  sohadag 

o‗ng ventral aorta qismi - aorta ravog‗ini hosil etishda qatnashadi.  

3  va  4  ravoqlar  orasidagi  ventral  aortaning  qismi,  har  ikkala  tarafda  umumiy  uyqu 

arteriyasini  tashkil  etadi.  3  ravoqdan  Yuqorig  ventral  aorta  qismi  -  tashqi  uyqu 

arteriyasini hosil etadi. O‗ng tarafdagi dorzal aortaning 3 ravoqdan pasti, chap tarafda 

esa 3 va ravoqlar orasidagi dorzal aorta qismi atrofiyaga uchraydi.  

---

 

164 

Yurak - cor.  

 

 Yurak  -  cor  to‗rt  kamerali  a‘zo  bo‗lib,  Ko‗krak  qafasidagi  oldingi  ko‗ks  oralig‗ida 

joylashadi.  Yurakning  uchi  -  apex  cordis  pastga  va  oldinga  yo‗nalgan  bo‗lib, 

Yurakning  asosi  -  basis  cordis  Yuqorida  va  biroz  orqaroqda  joylashadi.  Yurakning 

oldingi Yuzas - facies sternocostalis - to‗sh va qovurg‗a suyaklariga qaragan, pastki 

Yuzasi diafragmaga tegib turganligi uchun - facies diaphragmatica deyiladi.  

 Yurakning to‗rt kamerasi : 2-ta bo‗lmacha - atrium dextrum e sinistrum; hamda 2-ta 

qorincha - ventriculus dexter et siniste qismlari bo‗ladi. Har ikkala bo‗lmacha orasida 

to‗siq - septum interatriale bo‗ladi. Har ikkala qorinchalar orasida ham to‗siq bo‗lib, 

septum  interventriculare  deyiladi.  Bo‗lmachalar  orasidagi  to‗siqda  chuqurcha  -  foss 

ovalis  bo‗lib,  embrion  taraqqiyoti  davridagi  foramen  ovale  teshig  sohasiga  to‗g‗ri 

keladi.  

 O‗ng  bo‗lmacha  bilan  o‗ng  qorincha  orasida  qon  o‗tadigan  tirqish  ostium 

atrioventriculare  dextrum  bo‗ladi.  CHap  bo‗lmacha  bilan  cha  qorincha  orasida  ham 

qon  o‗tadigan  tirqish  -  ostium  atrioventriculare  sinistrum  bo‗ladi.  Bu  tirqishlardan 

qon  faqat  qorincha  tomon  yo‗naladi.  CHunki  o‗ng  tirqish  sohasida  uch  tabaqali 

klapan  -  valva  atrioventricularis  dextra  seu  valva  tricuspidalis  joylashadi.  CHap 

tirqish  sohasida  esa  ikki  tabaqali  klapan  -  valva  atrioventricularis  sinistra  seu  valva 

bicuspidalis  (mitralis)  joylashadi.  Bu  klapanlarning  qorinchaga  qaragan  Yuzasiga 

paysimon  ipchalar  -  chorda  tendineae  birikkan  bo‗ladi.  Ipchalarning  ikkinchi  uchi, 

qorincha  devorining  ichki  Yuzasidagi  so‗rg‗ichsimon  mushaklarga  -  musculi 

papillareslarga birikadi.  

 O‗ng  bo‗lmacha  bo‗shlig‗iga  Yuqori  kavak  venasi  -  vena  cava  superio  va  pastki 

kavak venasi vena cava inferior lar ochiladi.  

 Pastki  kavak venasining  quyilish sohasida  Yurakning  ichki  qavatining  o‗simtasidan 

hosil bo‗lgan klapan - valvula venae cavae inferioris joylashadi.  

 O‗ng  bo‗lmacha  bo‗shlig‗iga  Yurakning  xususiy  venalari  ham  -  sinu  coronarius 

cordis  sifatida  quyiladi.  Qo‗shimcha  ravishda  Yurakning  xususiy  kichik  venalari  - 

foramina  venarum  minimarum  teshiklari  vositasida  o‗ng  bo‗lmacha  bo‗shlig‗iga 

quyiladi.  O‗ng  qorincha  bo‗shlig‗idan  qo  o‗pka  savoliga  -  truncus  pulmonalis  ga 

yo‗naladi. O‗pka stvolinin teshigi - ostium trunci pulmonalis - sohasida, Yurak ichki 

qavatining  o‗simtalaridan  hosil  bo‗lgan  klapanlar  -  valva  trunci  pulmonalis 

joylashadi. Klapanlar qonni o‗ng qorinchaga qaytishiga to‗sqinli qilib, faqat o‗pkaga 

yo‗nalishini ta‘minlaydi.  

 CHap  bo‗lmachaga  o‗pka  venasi  -  venae  pulmonalis  -  quyiladi.  O‗n  qorinchadan 

boshlangan  truncus  pulmonalis,  o‗pka  ishtirokida  chap  bo‗lmachaga  quyiladigan 

venae  pulmonalis  doirasi  -  kichik  qon  aylani  doirasi  -  circulis  sanguinis  minor 

deyiladi.  CHap  qorinchadan  es  aorta  qon  tomiri  boshlanadi.  Aortaning  boshlanish 

qismidagi  teshi  sohasida  yarimoysimon  aorta  klapani  -  valva  semilunaris  aorta 

joylashadi. Bu aorta klapani uchta yarimoysimon tabaqalardan - valvula semilunaris 

posterior, valvulae semilunaris dextra et sinistralardan hosil bo‗ladi.  

 Yurak  devori  uch  qavat  to‗qimadan  tashkil  topgan.  Tashqi  qavatda,Yurak  xaltasi 

perikardning  visseral  varag‗idan  hosil  bo‗lga  epikard  epicardium  to‗qimasi  bo‗ladi. 

Yurak devorining eng qali qismi mushak to‗qimalaridan hosil bo‗lib, bu o‗rta qavatni 

miokar  myocardium  deyiladi.  Bo‗lmachalar  mushak  qavati  alohida  guruh 

---

 

165 

kardiomiotsitlardan  iborat.  Yurak  qorinchalari  ham  alohida  mushak  guruhidan  hosil 

bo‗ladi.  SHu  sababli  Yurakning  har  bir  bo‗limi  alohid  qisqarish  xususiyatiga  ega 

bo‗ladi.  Bo‗lmachalardagi  mushaklar  ikki  qavatdan  iborat  bo‗lib,  tashqi  qismida 

bo‗ylama mushak tolalari joylashadi.  

 Qorinchalar  sohasidagi  mushaklar  uch  qavatdan  iborat  bo‗ladi.  Tashqi  va  ichki 

qavatda  bo‗ylama  mushak  to‗qimalari  joylashsa,  o‗rta  qavatni  esa  har  bir  qorincha 

uchun alohida bo‗lgan xalqasimon musha to‗qimalari joylashadi.  

 Yurakning ichki Yuzasi qo‗shuvchi to‗qimadan hosil bo‗lgan endokard endocardium 

qavati qoplab turadi. Bu qavatning o‗simtalar Yurak klapanlarini hosil etadi.  

 

 Yurakning o‗tkazuv yo‗llari.  

 Yurak  mushaklarini  harakatga  keltiradigan  xususiy  o‗tkazuv  yo‗llari  bo‗ladi.  Bu 

yo‗llar  nerv  va  mushak  to‗qimalaridan  hosil  bo‗lib,nerv  hujayralari  va  nerv 

o‗simtalaridan  tashkil  topadi.  Nerv  xujayralari  -  Yurak  o‗tkazuv  yo‗llarining 

tugunlarini hosil etadi.  

 1.  Sino-atrial  tugun  -  nodus  sinoatrialis  -  nerv  hujayrala  tuguni  bo‗lib,  o‗ng 

bo‗lmacha devorida joylashadi.  

 2.  Bo‗lmacha  -  qorincha  orasidagi  tugun  -  nodus  atrioventricularis  -  o‗ng 

bo‗lmachaning qorinchaga o‗tish sohasida joylashadi.  

 Bu tugun hujayralarining o‗simtasi fasciculus atrioventricularis (Giss - tutamlari) ni 

hosil etib qorinchalarga davom etadi.  

O‗z  navbatida  bu  tutamlar  qorinchalar  sohasida  ikki  oyoqchaga  :  cru  dextrum  et 

sinistrum larga ajraladi.  

 Yurakni arterial qon tomirlari ko‗tariluvchi aortadan - aorta ascendens dan ajraladi. 

Yurak arteriyalari o‗ng va chap toj arteriyalar - a. a. coronaria dextra et sinistra deb 

ataladi.  

 Yurakning  venoz  qoni  esa  xususiy  venoz  tomirlarga  -  sinus  coronarius  cordis  ga 

yig‗ilib, venoz sinus tomiri o‗ng bo‗lmachaga ochiladi. Yurakning qo‗shimcha vena 

qon  tomirlari  ham  bo‗lib  ular  o‗ng  qorincha  bo‗shlig‗iga  ochiladi.  Bu  venalar  v.  v. 

cordis anteriores ,v. v. cordis minimae deb ataladi.  

 Aorta -aorta.  

 

 Odamning  arteriya  qonini  tarqatadigan  asosiy  qon  tomir  bo‗li  hisoblanadi. 

Yurakning chap qorinchasidan chiqib, o‗zaro tutashgan (davom etadigan) uch qismga 

:  ko‗tariluvchi  aorta  ascendens  ga,aorta  ravog‗iga  arcus  aortae,  tushuvchi  aortaga 

aorta descendens g bo‗linadi.  

 Arterial naycha ductus arteriosus yoki Botalov naychasi - xomila taraqqiyoti davrida 

o‗pka  arteriyasini  tushuvchi  aorta  bilan  qo‗shib  turadi  va  oldingi  ko‗ks  oralig‗i 

bo‗shlig‗ida  joylashadi.  Bola  tug‗ilganidan  so‗ng  (3-5  kunlarda)  arterial  naycha 

puchayadi keyingi 3- oylarda arterial boylam ligamentum arteriosum ga aylanadi.  

 

 Katta qon aylanish doirasining arteriyalari.  

 Aorta  aorta  -  Yurakning  chap  qorinchasidan  chiqib,  eng  katt  arteriya  bo‗lib 

hisoblanadi.  Aortada  uch  bo‗lim  tafovut  etilib,  unin  ko‗tariluvchi  qismi  -  pars 

---

 

166 

ascendens aortae; aorta yoyi - arcus aortae; pastga tushuvchi qismi - pars descendens 

aortae tafovut etiladi. 

1

 

 Ko‗tariluvchi  aorta  -  aortae  ascendens  dan  Yurakni  arterial  qo  bilan  ta‘minlovchi 

tojsimon  arteriyalar  -  a.  coronariae dextra  e  sinistra chiqadi.  Bu  tojsimon  arteriyalar 

aortaning yarimoysimo klapanlarining ostidan boshlanadi.  

 Aorta  yoyi  -  arcus  aortae  dan  :  o‗ng  tarafda  elka  -  bo‗yi  stvoli  -  truncus 

brachiocephalicus;  chap  tarafdagi  umumiy  uyqu  arteriyasi  -  a.  carotis  communis 

sinistra; chap tarafdagi o‗mrov ost arteriyasi - a. subclavia sinistra ajraladi.  

 Bo‗yin-elka stvoli - truncus brachiocephalicus dan qalqonsimon bezni arteriyasi - a. 

thyroidea  ima  ajralganidan  so‗ng,  bo‗yin-elka  stvoli  ikkiga  :  o‗ng  umumiy  uyqu 

arteriyasi  -  a.  caroti  communis  dextra  va  o‗ng  o‗mrov  osti  arteriyasi  -  a.  subclavia 

dextr ga bo‗linadi.  

 Umumiy  uyqu  arteriyalari  -  a.  carotis  communis  -  tashqi  uyq  arteriyasi  -  a.  carotis 

externa va ichki uyqu arteriyasi - a. caroti interna larga bo‗linadi.  

 

 Tashqi uyqu arteriyasi.  

 Tashqi  uyku  arteriyasi  a.  corotis  externa  ning  tarmoqlari  4  guruxga  bo‗lib 

o‗rganiladi: oldingi, orqa, ichki ( medial ) va Yuqorig (oxirgi-yakuniy)tarmoqlar.  

 

 Tashqi uyku arteriyasining oldingi tarmoqlari:  

1.  YUqorigi  qalqonsimon  arteriya  a.  thyroidea  superior  :  qalqonsimo  bezlarni,  til 

ostki  suyagini,  hiqildoqni  va  o‗mrov-tush-so‗rg‗ichsimo  muskulini  kon  bilan 

ta‘minlaydi.  Tarmoqlari  orasida  hiqildoqnin  ustki  arteriyasi  a.  laryngea  superior 

ajralib turadi.  

2. Til arteriyasi a. lingualis - tilni kon bilan ta‘minlashdan tashkari: til osti suyagini, 

til  osti  mushagi,  til  osti  so‗lak  bezini,  pastki  jag‗ning  -  til  tarafidagi  shilliq  qabatini 

ham qon bilan ta‘minlayd va a. sublingualis tarmog‗i deyiladi.  

3.  Yuz  arteriyasi  a.  facialis  -  chaynov  mushagining  oldidan  o‗tib,  og‗i  burchagi 

sohasidan-ko‗zning ichki burchagigacha  yo‗naladi  va shu  sababl oxirgi tarmoqlarini 

a. angularis deyiladi.  

 Yuz arteriyasidan quyidagi tarmoqlar ajraladi:  

a)  ko‗tariluvchi  tanglay  arteriyasi  a.  palatina  ascendens-halqumnin  Yuqori  qisuvchi 

mushagini,  Yumshoq  tanglay  mushaklarini  va  shilliq  qavatini,  tanglay  murtaklarini 

qon bilan ta‘minlaydi.  

b)tanglay murtagining tarmog‗i a. tonsillaris.  

v) jag‗ osti so‗lak bezini qon bilan ta‘minlaydigan tarmoq a. submandibulari g) engak 

osti  arteriyasi  a.  submentalis-  til  osti  suyagining  ustid  joylashgan  muskullarni  qon 

bilan ta‘minlaydi:  

e) pastki labni ta‘minlaydigan arteriya a. labialis inferior;  

j) ustki labni ta‘minlaydigan arteriya a. labialis superior;  

 

 Tashqi uyku arteriyasining orqa tarmoqlari:  

1.  Tush-o‗mrov-  so‗rg‗ichsimon  mushagining  qon  bilan  ta‘minlaydigan  tarmok  a. 

sternocleidomastoidea.  

                                                      

1

 

Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell  AWM Elsever Churchill 

Livingstone, 2014

 

---

 

167 

2.  Ensa  arteriyasi  a.  occipitalis-ensa  sohasidagi  mushaklar  va  teri,quloq  suprasi  va 

qisman bosh miyaning qattik pardasini qon bila ta‘minlaydi.  

3. Quloqning orqa arteriyasi a. auricularis posterior ham ensa soxasidagi mushak va 

terisida, hamda quloq suprasida tarkaladi.  

 

 Tashqi uyku arteriyasining ichki (medial) tarmoqlari:  

1.  Halqumning  ko‗tariluvchi  arteriyasi  a.  pharingea  ascendens-halqu  mushaklarini, 

Yumshok  tanglay  mushaklarini  va  qisman  bosh  miya  qatti  pardasini  qon  bilan 

ta‘minlaydi.  

 

 Tashqi uyku arteriyasining oxirgi (yakuniy) tarmoqlari:  

1. YUqori jag‗ arteriyasi a. maxillaris - Chakka osti chuqurchasi soxasida joylashgan 

bo‗lib,  oxirgi  tarmoqlari-  kanot-tanglay  chuqurchasi  sohasida  tarmoqlanadi.  SHu 

sababdan  bu  arteriyaning  tarmoqlari  u  sohaga  bo‗lib  urganiladi:  pastki  jag‗ 

sohasidagi,  Chakka  osti  chuqurchasi  sohasidagi  va  kanot  -  tanglay  chuqurchasi 

sohasidagi tarmoqlar. Pastki jag‗ sohasidan 3 ta arteriya ajraladi.  

a)  pastki  jag‗  tishlarini  ta‘minlaydigan  arteriya  a.  alveolaris  inferior-  pastki  jag‗ 

suyagining  kanali  bo‗ylab  yo‗naladi  va  tishlarni,pastki  jag‗  suyagini,  milklarni  qon 

bilan  ta‘minlaydi.  Bu  qon  tomirning  oxirgi  tarmoqlari  a.  mentalis  engak  teshigidan 

pastki  labning  shu  sohasida  tarmoqlanadi.  Pastki  jag‗  kanaliga  kirish  teshigidan 

Yuqoriroqda pastki jag‗ tishlarini ta‘minlaydigan tarmoqdan - jag‗-til osti mushagiga 

arteri a. mylohyoidea ajraladi.  

b) quloq suprasining chuqur arteriyasi a. auricularis profunda tashqi eshituv Yuli va 

nog‗ora pardalarini qon bilan ta‘minlaydi.  

v)  nog‗ora  bo‗shlig‗ining  oldingi  arteriyasi  a.  tympanica  anterior  fissura 

petrotympanica  tirqishi  orqali  nog‗ora  bo‗shlig‗iga  o‗tib,shilliq  qavatini  qon  bilan 

ta‘minlaydi.  YUqori  jag‗  arteriyasining  Chakka  osti  chuqurchasi  sohasidagi 

tarmoqlari:  

a)  bosh  miya  qattiq  pardasining  o‗rta  arteriyasi  a.  meningea  media  ponasimon 

suyakning  qirrali  teshigi  orqali  kalla  ichiga  kirib,  qatti44  parda,  uch  shoxli  nerv 

tuguni hamda nog‗ora bo‗shlig‗ining shilliq qavatlarini qon bilan ta‘minlaydi.  

b)  Chakka  mushagini  ta‘minlaydigan  chuqur  arteriyalar  aa.  temporalis  profundea 

anterior et posterior.  

v) chaynov mushagini qon bilan ta‘minlaydigan arteriya a. masseterica.  

g)  Yuqori  jag‗  katakchalarning  orqa  arteriyasi  a.  alveolaris  superio posterior-Yuqori 

jag‗  suyagidagi  shu  nom  bilan  ataladigan  teshikchala  orqali  yo‗nalib,  Yuqori  katta 

jag‗  tishlarini,  shu  soha  milkini  hamd  Yuqori  jag‗  suyagi  bo‗shlig‗ining  shilliq 

qavatini qon bilan ta‘minlaydi.  

d) lunj arteriyasi a. buccalis - lunj sohasidagi mushakni , shilli44 pardasini, shu soha 

milkini qon bilan ta‘minlaydi.  

e)  ichki  va  tashqi  qanotsimon  mushaklarni  qon  bilan  ta‘minlaydiga  arteriya  a. 

pterygoidea.  

 

 YUqori jag‗ arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidagi tarmoqlari:  

a)  ko‗z  kosasining  ostki  devori  bo‗ylab  yo‗naladigan  arteriya  a.  infraorbitalis.  Bu 

arteriya ko‗z kosasiga- pastki tirqish fissura orbitalis inferior orqali o‗tib pastki devor 

---

 

168 

bo‗ylab yo‗naladi va ko‗ kosasining ostidagi teshik orqali Yuzda paydo bo‗ladi. Ko‗z 

kosasinin  pastki  devori  bo‗ylab  yo‗nalaetgan  arteriyadan  -  Yuqori  jag‗  suyaginin 

ichiga  o‗rta  va  oldingi  katakcha  tarmoqlari  aa.  alveolaris  superiore  anteriores  et 

media  yo‗naladi.  Bu  tarmoqlar  Yuqori  jag‗da  joylashga  kichik  oziq  tishlarni,  kesuv 

tishlarini va milklarini qon bila ta‘minlaydi. A. infraorbitalis ko‗z kosasi bo‗shlig‗ida 

ko‗z  soqqasinin  mushaklarini  qon  bilan  ta‘minlaydi  va  oxirgi  tarmoqlari  ko‗z 

kosasining  ostidagi  teshik  orqali  o‗tib  Yuzda  tarkaladi.  Bu  tarmoqlar  Yuqori  lab 

sohasidagi mushaklarda va terida tarqaladi.  

b)  Tanglayning  tushuvchi  arteriyasi  a.  palatina  descendens  -  qanottanglay 

chuqurchasidan  -  katta  tanglay  kanali  canalis  palatinu  major  orqali  o‗tadi. 

Arteriyaning  tarmoqlari  qattiq  va  Yumshoq  tanglayda  tarmoqlanadi  va  a.  palatina 

major  et  minor  deyiladi.  Asosiytarmoqning  boshlanish  joyidan  a.  canali  pterygoidei 

ajraladi  va  sh  nom  bilan  ataladigan  kanal  orqali  o‗tib  halqumning  burun  qismid 

tarmoqlanadi.  

v)  Ponasimon  -  tanglay  arteriyasi  a.  sphenopalatina  -  shu  noml  teshik  orqali  o‗tib, 

burun bo‗shlig‗ining shilliq qavatida tarqaladi. Bu tarmoqning oxirgi shoxlari - kesuv 

tishlari  joylashadigan  katakchalar  orasidagi  kanal  orqali  o‗tib,  qattiq  tanglayda 

tarmoqlanadi.  

2)  Chakkaning  Yuza  arteriyasi  a.  temporalis  superficialis  tashqi  uyku  arteriyasining 

oxirgi tarmoqlari bo‗lib hisoblanadi v quyidagi shoxchalarga bo‗linadi:  

a)  Yuzning  ko‗ndalang  arteriyasi  a.  transversa  faciei  -  Yono44  ravog‗i  bo‗ylab 

yo‗naladi;  

b) quloq oldi bezi arteriyalari a. parotidea;  

v) Chakkaning o‗rta arteriyasi a. temporalis media - Chakka mushagida tarqaladi;  

g)  Quloq  suprasining  oldingi  arteriyasi  a.  auriculari  anterior-  tashqi  quloq  va  tashqi 

eshituv Yulini qon bilan ta‘minlaydi.  

d)  Yonoq  - ko‗z  kosasi  arteriyasi  a. zygomaticoorbitalis ko‗zning lateral burchagiga 

tarkaladi.  

e) Peshona arteriyalari a. frontalis - peshona sohasini qon bila ta‘minlaydi.  

j) Tepa sohasida tarmoqlanadigan tarmoq a. parietalis;  

  

 Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis interna.  

 Ichki uyqu arteriyasi - a. carotis communis ning tarmog‗i bo‗lib,Chakka suyagidagi 

canalis caroticus orqali o‗tib, asosan bosh miyan qon bilan ta‘minlashda qatnashadi.  

 Ichki uyqu arteriyasining tarmoqlari :  

 1) a. caroticotympanici - Chakka suyagidagi tirqishlar orqali,o‗rta quloq bo‗shlig‗iga 

o‗tadi;  

 2) a. ophtalmica - ko‗z arteriyasi - kallaning ichki Yuzasidan,ko‗z kosasiga - canalis 

opticus orqali  o‗tadi.  Ko‗z  arteriyasi quyidagi  mayda  tarmoqlarni  ajratadi : a) qattiq 

pardani  arteriyasi  r.  meningea;  b)  ko‗z  Yosh  bezini  arteriyasi  -  a.  lacrimalis;  v)  ko‗ 

soqqasining  qon  tomir  pardasini  hosil  etuvchi  arteriya  -  a.  centralis  retinae,  a.  a. 

cilliares; g) ko‗z soqqasining mushaklarining arteriyasi - r. muscularis; d) qovoqlarni 

arteriyasi  -  a.  palpebrale  laterales  et  mediales;  e)  burun  bo‗shlig‗ining  Yuqori  havo 

yo‗llarining shilliq qavatlarining arteriyalari - a. a. ethmoidales anterio et posterior; j) 

ko‗z  kosasining  Yuqori  teshigi  -  foramen  supraorbitale  orqali  chiqib  ,  peshona 

---

 

169 

sohasini  qon  bilan  ta‘minlaydigan  arteriya  -  a.  supraorbitalis;  p)  burun  tashqi 

sohasining arteriyasi a. dorsalis nasi.  

 3) a. cerebri anterior - bosh miyaning oldingi arteriyasi - bo miya peshona bo‗lagini 

qon bilan ta‘minlaydi.  

 Har  ikkala  tarafdagi  oldingi  bosh  miyaning  arteriyalari  o‗zaro  oldingi  qo‗shuvchi 

arteriyalar - a. communicans anterior - vositasid ko‗shilib turadi.  

 4) a. cerebri media - bosh miyaning o‗rta arteriyasi. Bu arteri bosh miyaning Chakka, 

tepa va qisman peshona bo‗laklarini qon bila ta‘minlaydi.  

 5)  a.  chorioidea  -  bosh  miyaning  Yon  qorinchalari  ichida  qon  tomir  chigalini  hosil 

etadi.  

 6)  a.  communicans  posterior  -  orqa  ko‗shuvchi  arteriya  -  ensa  sohasini  qon  bilan 

ta‘minlaydigan arteriya bilan qo‗shiladi.  

 Bosh  miyani  qon  bilan  ta‘minlashda  o‗mrov  osti  arteriyasi  a.  subclavia  -ning 

umurtqa  tarmog‗i  -  a.  vertebralis  qatnashadi.  Bu  arteriya  bo‗yin  umurtqalarining 

ko‗ndalang  o‗simtasidagi  teshiklar  -  foramen  processus  transversus  orqali  yo‗nalib, 

bosh miya asosiga ens suyagining foramen magnum teshigi orqali o‗tadi.  

 A. vertebralis o‗z yo‗nalishida quyidagi tarmoqlarni chiqaradi :  

a)  a.  spinalis  anterior  -  orqa  miyaning  bo‗yin  segmentlarini  qon  bilan  ta‘minlaydi. 

Har ikki tarafdagi bu tarmoqlar o‗zaro qo‗shiladi;  

b) a. spinalis posterior - orqa miyaning bo‗yin segmentlarini qo bilan ta‘minlaydi;  

v) a. cerebelli inferior posterior - miyachaning orqa Yuzasini qon bilan ta‘minlaydi.  

 A.  vertebralis  kalla  bo‗shlig‗ining  ichida,  Voroliy  ko‗priginin  oldingi  Yuzasida 

o‗zaro qo‗shilib - asosiy arteriya - a. basilaris n hosil etadi. O‗z navbatida a. basilaris 

ikki bosh miya ning orqadag arteriyalariga - a. cerebri posteriores larga bo‗linadi. Bu 

arteriyalar  ichki  uyqu  arteriyasining  orqa  qo‗shuvchi  arteriyasi  a.  communicantes 

posterior bilan birikadi.  

 Bosh  miyaning  orqa  arteriyasi  -  bosh  miyaning  ensa  bo‗lagini,  Voroliy  ko‗prigini 

miyacha  va  uzunchoq  miyani  qon  bilan  ta‘minlaydi.  Ichki  uyqu  arteriyalarining 

tarmoqlarining va o‗mrov osti arteriyasining umurtqa arteriyasining tarmoqlari o‗zaro 

qo‗shilib,  bosh  miya  asosida  arterial  qon  tomirlar  xalqasini  -  circulus  arteriosus 

cerebri  ni  hosil  etadi.  Bu  arterial  xalqa  quyidagi  arteriyalarning  qo‗shilishidan  hosil 

bo‗ladi  :  a.  communicans  anterior,  a.  a.  cerebri  anteriores,  a.  a.  communicantes 

posteriores, a. cerebri posteriore