MA‟RUZA 12.
Ma‟ruza № 12. Siydik chiqaruv a‟zolarining anatomiyasi. - 2 soat.
Siydik chiqaruv a‘zolarining va jinsiy a‘zolarning filogenezi va ontogenezi.
Siydik chiqaruv a‘zolarining tuzilishidagi umumiylik va vazifasi. Buyrak, taraqqiyoti,
vazifasi va tuzilishi. Buyrak segmentlari. Buyrakning morfo-funksional birligi -
nefron. Buyrakda qon aylanishning o‗ziga xos xususiyati. Buyrak topografiyasi:
sintopiyasi, skeletotopiyasi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi. Buyrakni o‗raydigan
pardalar. Buyrakning fiksatsiyasi. Buyrak darvozasidagi hosilalar. Siydik chiqaruv
a‘zolari. Buyrakning kichik va katta kosachalari. Buyrak jomi. Siydik nayi: qismlari,
145
topografiyasi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi, devorining tuzilishi, toraygan
sohalari. Siydik pufagi: taraqqiyoti, shakli, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan
joylashishi. Erkaklar va ayollar siydik chiqaruv naylari. Siydik chiqaruv a‘zolarini
rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri.
(A: 1,2,3,4; Q: 1,2,)
Siydik a‘zolari organa urinaria deyiladi. Ularga buyraklar, siydik Yullari, kovuk va
siydik chikarish Yullari kiradi. Buyrak-Ren, XII kukrak umurtkasi, 1 va 2 bel
umurtkasi soxasida korin bushligining orka devorida, region umblicalis, regio
epigastrica, region abdominalis da joylashadi, U bezsimon a‘zo. Ung buyrak chap
buyrakka nisbatan 1-1,5sm pastrokda joylashgan. Buyraklarning skeletlarga nisbatan
chegaralari chap buyrakning Yukori uchi XI va XII chi kukrak umurtkalariga, kuyi
uchi esa III-II bel umurtkalari
urtasidan utadigan kundalang tugri chiziqda turadi.
Ung buyrakning Yukori uchi XII kukrak umurtkasining tanasining urtasidan utgan
kundalang chizikda, kuyi uchi III bel umurtkasi tananing urtasidan utgan kundalang
chizik soxasida turadi. Buyrakning uzunligi katta odamlarda 10-12sm, eni 5-6sm,
kalinligi 4sm ga taeng. Ogirligi esa 120g dan 200g. gacha. SHakli jixatdan loviyaga
uxshaydi. Oldindan orka tomonga yassilangan. Unda Yukori va kuyi uchlari
exterimitas superior, exterimitas inferior ichki va tashki kirgoklari margo medialis,
margo lateralis, oldingi va orka Yuzalari facies anterior, facies posterior.
Buyrak Yuzalari, uning tashki kirgogi va uchlari sirtki tomondan kavarik va sillik
buladi,
lekin
urta
chizikka
va
bir
oz
oldinga
karagan ichki kirg‗og‗i botik buladi. Bu botik joydan buyrak ichiga
arteriya
va
nervlar
kiradi,
vena
kon
tomirlari
esa
chikadi.
Siydik
Yuli
xam
chikadi.
SHuning
uchun
bu
botik
joy
buyrak
darvozasi
deyiladi. Agar kon tomirlar, nervlar olib tashlansa bu erda sinus renalis hosil buladi.
YAngi tugilgan chakalokning buyrak kopkasi xali tula shakllanmagan, kupincha orka
tomonga karagan buladi. Buyrak kopkasi katta odamlarda birinchi bel umurtkasini
karshisida tursa, Yosh chakaloklarda bir oz pastrokda buladi. Kopka 15 Yoshlarda
shakllanib uz joyini egallaydi.
Buyrakning urtasidan ikki pallaga bulib karalsa, uning ikki xil moddadan
tuzilganligini kurish mumkin. Buyrak po‗sti – sortex renis deb nomlanuvchi tashki
modda kizgish rangda bulib, kalinligi taxminan 4-5mm cha keladi, ichi okishrok
modda - miya moddasi –medulla renis deyiladi. Miya moddasi piramida shaklida
aloxida-aloxida bulib joylashganligidan ularni buyrak piramidalari –piramidas renalis
(malpighii) deyiladi. Piramidaning asosi basis kupayib ketsa odam xalok buladi. Agar
itlarning ikkala siydik Yullari boglab kuyilsa, 30-48 soat ichida xalok buladi. Odam
badanida hosil bulgan chikindi zaxarli moddalar fakat buyraklar orkali ajralib
chikadi. Boshka a‘zolar teri nafas a‘zblari, ichaklar yordamchi xisoblanadi. 1-
minutda buyrakga 1litr kon, 1-sutkada -1500litr kon kirib chikadi. Buyrakga kiruvchi
kon tomirlarda bosim ancha baland (100mm), chikuvchi tomirlarda esa 70mm ga
teng, bu bosimlar farki birlamchi siydik ajrab chiksa, uning 99% siydik naychalarida
kayta suriladi va nixoyat
1-1,5litr okadi. Bu protsesslar xammasi buyrakda 1 mln ga yakin bulgan nefronlarda
sodir buladi. Buyrakdan chikuvchi siydik Yuli urtacha 25 - 28sm uzushtikka ega.
146
Siydik Yuli orkali siydik peristaltik xarakat kilar ekan, bu xarakat buyrak jomidan
boshlanadi. Siydik kopi - kovuk, kengaygan nay shaklida bulib,bolaparda
urchuksimon (duksimon) shaklga ega. YAngi chakaloklarda kovukning xajmi - 50sm.
kubga, 3 Yoshli bolada - 180sm. kubga,kattalarda 750sm. kubga teng. Kovyk siydik
tuplovchi vazifasidagina emas, balki siydikni vazifasini xam bajaradi. SHuning uchun
u yaxshi rivojlangan, 4 kavatdan iborat. Kovikdan siydikni xaydashda korin press
muskullari xam faol katnashadi.
Siydik chikarish kanali (uretra) tuzilishida jinsiy tafovut keskin fark kilinadi.
Erkaklarda ancha uzun (18sm) va 3 kismdan iborat, ayollarda ancha katta (3-4 sm) va
tugri Yunalgan buladi.Bu tafovutlar katta amaliy axamiyatga ega. Siydik a‘zolarining
anatomiyasi.
Siydik
a‘zolari sistemasining rivojlanishi davrida kuyidagi
etishmovchiliklar, oshikchaliklar va notugri tuzilishlarni kurish mumkin. Ba‘zan
rosmana ikki buyrakdan tashkari uchinchi buyrak xam paydo bulib koladi. Bu
kushimcha buyrak ikkita doimiy buyraklardan shillik, shillik osti, mushak va
adventitsiya. Buyrak kosachalari bir kavatli epiteliy asta - sekin kup kavatli
uzgaruvchan epiteliyga almashadi.
Siydik
a‘zolarining
rivojlanishi.
Sut emizuvchilarda siydik ajratuvchi a‘zalar uchta evolitsion davrni navbatma-navbat
utkazib takomillashadi.
1. Juda kichik (boshlangich) embrionda daslabki buyrak pronephros paydo buladi.
2. Keyichalik bu bosh buyrak urnini birlamchi buyrak (yoki volf tanasi) mesonephros
egallaydi.
3. SHundan keyin doimiy buyrak - metanephros paydo buladi.
Embrion besh - olti xaftalik bulganda Volf tanasi zaminida indeferent bez moyakka
yoki tuxumdonga aylanadi. Indeferent bez moyakkaboshlasa embrion etti xaftalik
bulganda epiteliy xujayralari shakllana boshlaydi. Bolalar buyragi Yumalok shaklda
buladi, Yuzlari gadir - budir buladi. Ikki uch Yoshida Yuzlari tekislanadi.
Buyrakning uzynligi 4,2sm, ogirligi 12g keladi. 1 Yoshda ogirligi 30 - 35g, 15
Yoshda
225-250g,
40
Yoshlarda
275-Z10g
buladi.
Siydik a‘zolari funksional anatomiyasi.
Biz utgan ma‘ruzada xazm va nafas a‘zolari funksional anatomiyasi
xakida gaplashgan edik. Odam xayot kechirishi uchun ovkat moddalari, O2 zarur
ekanligi, ovkat moddalari organizmga singishi jaraYoni xujayralarda kechishini bilib
olgan edik. Xujayra va tukimalarda xayot kechirish jaraYonida badanga
singmaydigan chikindi moddalar paydo buladi,ana shu chikindi moddalarni tuzlari va
ortikcha suviini ter bezlari va siydik ajratish a‘zolari yordamida tashkariga chikarib
tashlanadi. CHikindi moddalar (siydikchil va shunga uxshash moddalar) konda
kirgokidan (chanok ichidan) kutarilib chikadi. Kovek juda xam tulib ketganda
kindikka kadar kutarilishi mumkun. Kovikda uchta kism tafovifkilinadi:
1. Pastdagi (kuyiga karagan) kismi ancha keng bulib, kovuk tubi fundus vasica deb
ataladi.
2. YUkori tomoni toraya borib, chukki -arex vasica bilan tugaydi.
3. Ana shu ikki kism urtasida kovuk tanasi – corpus vasica joylashadi. Bundan
tashkari kovukning buyi setz ue51sa‘1 xam bor. Ayollarda kovuk ustidagi bachadon
147
engashib turganligi uchun xam kovukning chukkisi bulmaydi, uning ustini tekis va
birmuncha yassilangan kurinishda buladi. Kovukning devori turt kavatdan tuzilgan.
1. SHillik kavat – tunica mucosa kovikning ichki Yuzasini koplagan bulib, kovik
siydiksiz (bush) turganda burmalar rugaeni hosil qiladi. (Siydiksiz) kovuk siydik
devori bilan tulganda esa devorning kengayish natijasida burmalar Yukolib ketadi.
2. SHillik osti kavati – tela submucosa birikgiruvchi tukimadan tuzilgan bulib, shillik
kavat burmalari hosil kmlishda katta rol uynaydi.
3. Urta kavat – stratum internum kundalang va buylama tolalar aralashmasi.
4. Seroz kavat-tashki kavat. Buyrakda uzluksiz hosil bulib turadigan siydikni tashki
muxitga chikarib turadi. Siydik chikarish Yullariga buyrak kosachalari va jomchalari,
siydik nayi, siydik pufagi va tashki siydik chikaruv Yuli kiradi. Buyrak kosachaxgari
va jomchalari, siydik nayi va kovukning umumiy tuzilishiga uxshash bulib, ularda
turt pardani fark kilish mumkun: (linea terminalis) ana shu kismlarga bulib turadi.
CHanok bushligiga kirgan siydik Yuli kovuk tubiga tamon Yunalib, uning devorini
teshib utadi va bushlikka (kovek) ochiladi. Siydik Yulining ana shu kovuk devoridan
utgan kismini ba‘zan yashiringan kismi pars intermuralis deb ataladi. Siydik Yuli
boshlanish kismiga korin bushligidan chanokka utish chegarasida va kovukka tushish
oldida birmuncha torayadi. Ayollar siydik Yuli erkakdarnikiga nisbatan 2-3sm kiska
bulib chonok bushligidagi a‘zolar bilan tipografik munosabati xam birmuncha
boshkacha. Ayollarda u tuxumdonning erkin kirgoki buylab kovuk bilan birgalikda
kin urtasidagi oralikka kiradi va kovukning tagiga yakin kismidan kovukka kuyiladi.
iv Erkaklarda chanok kismi esa urug chikarish Yulidan tashkarida joylashadi, sungra
u erdan kovuk devoriga kiradi. Siydik Yulining devori uch kavatdan iborat. Eng ichki
shillik kavat tunica mucosa dir. Bu erda shillik ishlovchi bezlar bor. Ikkinchi kavat
muskul kavat, tashki kavat esa biriktiruvchi tukima – tunica adventitia dir.
Kovuk. Urtacha lsigimi 500-700 ml keladigan siydik pufagi -urinaria kichik chanok
bushligida, kov birlashmasi orkasida joylashgan. Uning xajmi odam jussasining -
kichikligiga karab, kup yoki oz suYuklikni sigdira olishi mumkun. Erkaklar bilan
ayollar kovugi tashki kurinishidan bir-biridan fark kilishidan tashkari, ularning xar
biri uz xolatiga karab shaklini uzgartirib turadi.
1
Agar kovyk ichida siydik bulmasa u
chanok bushligiga chukur kirib turadi. Bunda kovukning uzi bir muncha yassilashgan
buladi. Bunday xolatda uning orkasida ayollar bachadaon va kin, erkaklarda esa urug
pufaklari va urug chikarish Yullaring oxirgi Yullari turadi. Lekin kovuk siydik bilan
tulgan paytda uning shakli xam, a‘zolarga munosabati xam uzgaradi. Bunda (korin
devorining) kovuk tuxum shaklini oladi. Joylashish tartibi uzgarib Yukori puramides
tashkariga surgich shaklida toraygan, Yumaloklangan papillae renalis tomonlari esa
buyrak bushligiga karagan buladi. Surgichlarga nisbatan piramidalar kup buladi.
Piramidalar bir muncha kup mikdorda naychalardan tashkil topgan bu naychalarning
ichida teshikchalar - foramina papillaria bor. Buyrakning pustlok moddasi
piramidalarning asosiga xam kirib boradi va buyrak
ustunlari yoki pogonalari - collumnae renalis nomini oladi. YAngi tugilgan
chakalokning buyragining ustki Yuzasi bir nechta buyrakchalarga bulingan.
Agar buyrakning xar ikki moddasi xam mikroskopda tekshirilsa, uning juda mayda
naychalardan tuzilganligini kurish mumkin. Buyrak yoki siydik naychalri deb
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill
Livingstone, 2014
148
ataluvchi bu kanalchalar - (tubuli renalis) chikitning pustlok kismidagi oxirgi uchlari
kovuzlok shaklida xalkalangan. Xalkaning oxirgi kismi ichkariga botib kirgan buladi.
Natijada xar bir naychaning oxirida voronka singari, ko‗sh devorli kapsula hosil
buladi. Bu kapsula : SHumlyanskiy-Bouman kapsulasi yoki koptok kapsulasi –
capsula glameruilli deyiladi. Kapsulaning ikki devori urtasida bugalik bulib, bu
bushlik naychaning umumiy bushligi bilan tutashgan. Kon tomirning kapillyarlari ana
shu kapsulaning ochik tomonidan ichiga kirib (vas afferenis) uralgan koptok-
glomerisni hosil qiladi. Ana shu kapillyarlarning kapsulaga tegib turgan Yupka
devorlari orkali kondagi ortikcha suYuklik kapsula bushligiga surilib utadi va
suYuklikdan kutilgan kon kapsula ichidan chikib (vas efferenis) ketadi. Pustlok
modda shu koptoklar to‗pi jigar rangda buladi. Koptok kapsulasidan buyrak
markaziga ketuvchi naycha avval burama shaklda tubulis renalis contorti deyiladi.
Naycha piramidaga kirganidan sung tugrilanadi. Tubuli renalis recti va kovuzlok
hosil kilib (Genli kovuzlogi), yana orkaga pustlok moddaga kaytadi. Bu joyda
ikkinchi marta burama shakl olib, ikkilamchi burama naycha nomini oladi. Pars
distalis tubuli nephroni ning oxirgi kismi kushuvchi naycha tubulus conjuctivus
deyiladi, ciydik yiguvchi tugri naychaga kushiladi. Bu sunggi naycha bir nechta
shunday kushuvchi naychalarni uziga olib, yana piramidaning ichidan surgich tomon
Yunaladi. Demak, buyrakning miya moddasi fakat siydik naychalari tutamidan
iborat. SHuiga kura u okish rangdan iborat buladi. Tugri naychalar Yul-Yulakay 1–14
tasi kushilib, kattalashgach 15 – 20 ta yakin kengrok surgich Yullari ductus papillaris
xos buladi. Bu Yullar surgich uchiga ochiladi.
SHumlyanskiy-Bouman kapsulasi, birlamchi buralma naycha, tugri naycha va
ikkilamchi buralma naychalar birgalikda struktur va funksional birligini tashkil etadi
va u nefron - nephron deyiladi. Xar kaysi buyrak bir millionga yakin ana shunday
nefronlar yigindisidan iborat. Surgich orkali kelayotgan siydik, surgich uchidagi
teshikchalar orkali kichik kosachalar calyces renalis minoris deyiladi. Bunday
kosachalar 8-9tacha bulib, xar biri
bitta, ikkita ba‘zan uchta surgichni uz ichiga oladi. Kichik kosachalar bir - biri bilan
kushilib, katta kosachalar - calyces renalis majoris ni hosil qiladi. Odatda katta
kosachalar ikkita bulib , ularning-uzaro kushilishidan buyrak jomi –pelvis renalis
hosil buladi. Jom kon tomirlar orkasida joylashib buyrak darvozasidan chikishi bilan
siydik Yuli ureter ga davom etadi.
Siydik Yuli - buyrak jomidan siydikni kovukka utkazib beruvchi joy - siydik Yuli
ureter deb ataladi. Uzunlig 30sm, eni esa 8mm keladigan bu nay oldindan orkaga
moion sal yassilashgan bulib, qorin pardadan tashkarida turada. Siydik Yuli
joylashishiga kura ikki; pars abdominalis-qorin, pelvis renalis chanok kismlariga
ajraladi. Katga va kichik chanok buptligini chegaralab turuvchi chizik birining tagida
yoki ikki buyrak urtasida, umurtkalar tanasining oldida joylashgan buladi. Ba‘zida
esa ikki bulak urniga bittagina buyrak hosil bulishi xam mumkun. Odatda doimiy
buyraklar anchagina pastda (chanok soxasida) paydo bulib, sung uzining doimiy
joyiga utadi. Ba‘zan shakllanib bulgan buyrak uz joyiga kutarilmay, pastda kolishi
xam mumkun. Agar ikkala buyrak xam pastrok joylashgan bulsa, aksari ularning
pastgi uchlari bir-biri bilan kurinib koladi. Bunday kushilishning taka shaklini
eslatgani uchun xam «takasimon buyrak» deyiladi. Kovuk ba‘zan old tomondan
ochik kolishi, ya‘ni kov suyagi bilan tusilmagan bulishi mumko‗n. Bunday xol ikki
149
kov suyagining usib etishmasligi va bir -biri bilan kushilmasdan kolishi natijasida
Yuz beradi. Buni deb ataladi. Ba‘zan kovIkning oldingi devori yopik bulib
koladi.kovuk, katta kishilarda chanok ichiga tushmay, kov suyagidan Yukorida
kolishi xam mumkin.
Siydik chikarish kanali.(ureter) olatining ustiga utib yoki ostki tomonda berkilmasdan
ochik kolishi, tez - tez uchrab turadigan xodisa xisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |