Тошкент темир йўллари мухандислар институти темир йўлдан фойдаланиш ишларини бошқариш кафедраси абдазимов шавкат хакимович

Геологик ва гидрометеорологик хавфли ҳодисалар.
Геологик хавфли ҳодисалар.
Зилзила одамлар ўлимига, маъмурий-ишлаб чиқариш биноларининг, технологик асбоб-ускуналарнинг, энергия таъминоти, транспорт коммуникациялари тизимларининг, уй-жойларнинг турли даражада бузилишига, ишлаб чиқариш ва инсонлар ҳаёт фаолиятининг издан чиқишига олиб келади.
Кўчки, ўпирилиш, тупроқ емирилиши инсонлар ўлими, хўжаликларга шикаст етишига, одамларни хавфсиз жойга кўчирилишига сабаб бўлади.


Гидрометеорологик хавфли ҳодисалар.
Қор кўчиши, кучли шамол (довул), жала каби об-ҳавонинг кескин ўзгариши натижасида турли дам олиш масканларига, сайёҳлар ва спортчиларнинг жароҳатланишига, аҳоли пунктларига жиддий зарар етказилишига сабаб бўлувчи нохуш вазиятлар мажмуаси.
Сел, сув тошқини, тўпланиши оқибатида фаровон ҳаётни издан чиқарувчи, аҳоли турар жойларига, саноат ва қишлоқ хўжалиги объектларига жиддий таъсир кўрсатиши натижасида шошилинч кўчириш тадбирлари билан тугалланадиган хавфли вазиятлар.
Юқорида қайд қилинган табиий офатлар содир бўлиш кўлами, яъни улар қамраб олган ҳудудларнинг катталигига қараб локал, маҳаллий, республика ва трансчегарали турларга бўлинади.
Қуйида геологик ва гидрометеорологик хавфли ҳодисалар юзага келтирадиган табиий офатларнинг тафсилотлари ва хусусиятларини кенгроқ мушоҳада қиламиз.
Зилзила
Зилзила - табиатда содир бўладиган энг хавфли ҳодисаларнинг биридир. ЮНЕСКО маълумотига кўра зилзила - юзага келадиган иқтисодий зарар ва инсонлар ҳалокати бўйича табиий офатларнинг ичида биринчи ўринни эгаллайди.
Ҳақиқатда зилзила даврийлиги бир неча ўн йилларни қамраб олсада (айрим вақтларда 100 йилларни), у рўй берган қисқа (10-15 сония) муддат ичида бир неча минглаб аҳолига эга бўлган шаҳарларни вайрон қилиш қудратига эга. Шунга қарамасдан кишилар бундай хавф остида эсанкираб қолмасдан, унинг оқибатларини бартарф қилишга, шикастланганларга ёрдам беришга ошиқадилар ва харобалар ўрнида янада замонавийроқ масканлар барпо этадилар.
Аввало, зилзила тўғрисида атрофлича маълумотга эга бўлиш учун ўтмишдаги ва ҳозирда бўлаётган зилзилаларнинг статистик кўрсаткичларига эътиборни қаратсак.
Зилзилани қайд қилиш бундан тўрт минг йил аввал бошланган бўлиб XXI асрга қадар 671 та ҳалокатли зилзилалар қайд қилинган. Шулардан 82 таси XX асрга тўғри келади. Зилзилаларнинг даврийлигига эътибор берадиган бўлсак, бир йилда 8 балли (Рихтер шкаласи бўйича) зилзила битта; 7-7,9 балли - 18 та; 6-6,9 балли - 120 та бўлиши кузатилган. Нисбатан кучсиз бўлган зилзилалар кўпроқ учрайди, яъни 3-4 балли зилзила бир йилда 49 мингтагача бўлиши аниқланган.
Биргина XX аср якунида юз берган Эрон (1990) зилзиласида 50 минг, Туркиядаги (1999) зилзила чоғида 45 мингдан ортиқ одамнинг жабрланиши табиий офатлар ичида энг кам тарқалган зилзила нечоғли катта кучга эга эканлигидан далолат беради.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мустақилликка эришганимиздан сўнг Ўзбекистон қутқарувчилари биринчи марта халқаро миқёсда Туркиядаги зилзила оқибатларини бартараф этишда қатнашиб келишди. Кўпгина давлатлар қатори (60 дан ортик) юртимиз қутқарувчилари ҳам бу инсонпарварлик тадбирида уюшқоқлик, юқори малака ва тезкор ҳаракат қилишда дунёнинг етакчи давлатлари қутқарувчилари билан бирга жонбозлик кўрсатишди. Фавқулодда вазиятлар вазирлигига қарашли тез ҳаракт қилиувчи республика кўп тармоқли марказнинг қуткарувчилари илк бор Ватанимиз байроғи остида энг кучли ва ҳалокатли табиий офатни оқибатларини бартараф қилиш тадбирларида мардонавор туриб, халқаро миқёсда Ўзбекистон Республикасининг обрўсига салмоқли ҳисса қўшдилар. Ўзбекистонлик қутқарувчилар Туркияда содир бўлган зилзила оқибатида жабрланганларни қидириб топиш, уларни хавфсиз жойларга олиб чиқиб тўплаш ишларида кўпгина мамлакатлар қутқарувчилари тажрибасидан қолишмаслигини амалда исботлаб беришди.
Ҳақиқатда зилзила даврийлиги бир неча ўн йилларни қамраб олсада (айрим вақтларда 100 йилларни), у рўй берганда қиска (10-15 сония) муддат ичида бир неча минглаб аҳолига эга бўлган шаҳарларни вайрон қилиш қудратига эга. Бундай вазиятларда фуқаролар табиий офат оқибатларидан эсанкираб қолмасдан, унинг оқибатларини бартараф қилишга, шикастланганларга ёрдам беришга, уларга малакали шошилинч биринчи тиббий хизмат кўрсатиш усулларини мукаммал эгаллаб олишлари муқсадга мувофиқдир.
Аксарият ҳолларда зилзила бўлиб ўтгандан сўнг хавф тўғрисидаги тасаввуримиз кейинги зилзилагача сўниб боради. Яъни, фақат зилзила содир бўлганидагина унга тайёргарлик кўриш, маълум чора-тадбирларни амалга ошириш тўғрисида ўйлаб қоламиз. Ваҳоланки, Ўзбекистон замини юқори сейсмик фаоллашган зонада бўлганлигини эътиборга олган ҳолда зилзила тўғрисида аҳолига етарли маълумот беришнинг ўзи шу хавфнинг олдини олиш борасида бажарилиши лозим бўлган тадбирларга катга ҳисса қўшишга олиб келади.
Муаммонинг муҳимлигига Президентимиз Ислом Каримов ҳам эътибор бериб “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” китобида шундай ёзадилар: “Ўзбекистон сейсмик жиҳатдан фаол зонада жойлашган бўлиб, табиий фалокатларнинг аччиқ оқибатларини бир неча бор бошдан кечирган. Шу сабабли олиб борилаётган тадқиқотларнинг етакчи йўналишларидан бири сейсмология ва иншоотларнинг зилзилага бардошлиги бўйича назарий ва амалий ишлар ҳисобланади”.
Шу мақсадда зилзиланинг юзага келиш сабаблари, тарихи ва ҳозирги вақтдаги географик ўрни тўғрисида батафсил маълумот берамиз.
Аввало, зилзиланинг юзага келиш сабаблари турлича бўлиб, ҳозирги вақтда мукаммал ўрганилган. Лекин замонавий илм-фан тараққиёти қачон, қаерда, қандай кучланишда ер силкиниши бўлади, деган саволга ҳамон тўлиқ жавоб беролмаяпти. Муаммонинг ўзига яраша объектив сир-синоати ва ҳали-ҳамон мавҳум томонлари мавжуд. Ўйлаймизки, бу саволларга XXI асрда албатта жавоб топилади.
Ернинг пайдо бўлиши ва унинг ривожланиш босқичлари билан, албатта, ер силкинишлари узвий боғликдир. Ер бўлакларининг ҳаракати туфайли зилзилалар бўлган ва ҳозирги вақтда ҳам бўлиб турибди. Ернинг литосфера бўлаклари ва муҳим сейсмик зоналари харитасига назар солсак уларнинг деярли устма-уст тушишини кўрамиз.
Бунинг сабаби нимада?
Асосий сабаб, ер блоклари бўлинган жойларда (океан ўрта тоғликлари ва қуруқлик блоклари туташган жойларда) кескин ер ҳаракати бўлганлиги учун, шу жойларда ер тебраниши кузатилади. Ер блоклари ҳаракатининг сабаблари мураккаб жараён бўлиб, улар ер ичкарисидаги қовушқок иссиқ модда (мантия)нинг ҳаракатидан, ер айланма ҳаракати натижасида ҳамда иссиқлик конвекцияси натижасида, океан ва тоғликларда ер ички моддаларининг юқорига оқиб чиқиши ва бошқа омиллар натижаснда содир бўлади.
Ватанимиз ҳудудларида эса нисбатан ҳаракатчан тоғлар жойлашгани учун сейсмик ҳолат фаол ҳисобланади. Юқорида қайд қилинган блоклардан Ҳинди-Хитой плитаси Евросиё плитаси билан тўкнашган жойда Тянь-Шань ва Помир тоғлари вужудга келган. Ҳозирги замон ер ҳаракатлари бу жойларда кескин ва фаол бўлгани учун шу майдонларда ер қимирлашлари нисбатан кўпроқ учрайди.
Илмий маълумотларга асосланадиган бўлсак, сейсмик фаоллик кузатиладиган жойларда зилзилалар маълум қонуният асосида бўлиб, ўз даврийлигига эга эканлигига гувоҳ бўламиз. Ҳалокатли зилзилалар воҳада ҳар 100 йилда бир марта бўлиши олимлар томонидан аниқланган. Тошкент зилзиласининг даҳшати ҳали кўпчилик аҳолининг ёдидан кўтарилганича йўқ..
Бир неча дақиқада шаҳарни чанг-тўзон босиб, кўпгина иқтисодиёт объектлари, турар-жой масканлари вайронага айланди. Ўша вақтдаги аниқ асбоблар табиий офатнинг кучини Рихтер шкаласи бўйича 8 балл, магнитудаси 5,3 , зилзила ўчоғи ер юзасидан 8000 метр чуқурликда эканлигини кўрсатди.
“Тошкент” сейсмик марказининг маълумотига кўра асосий зарбадан сўнг 3 ой мобайнида 600 дан ортиқ ер тебранишлари бўлиб ўтган.Тарихий манбаларга мурожаат этадиган бўлсак, Тошкент заминида бундан юз йил аввал ҳам шундай ҳалокат бўлганлиги қайд этилган. Тошкентлик муаррихнинг “Тарихи Жадидайи Тошканд” асарида рўй берган зилзила тўғрисида қуйидагича баён этилади: “Ўнинчи зулҳижжадан ўн биринчига ўтар кечаси, саҳар пайтида Тошканд шаҳрида кучли зилзила содир бўлди: мозорларнинг ўн бир гумбази, Ҳазрат Аҳрор валий масжиди жомеънинг гумбази кулфаякун бўлди, кўп кишилар, ғафлатда ётган аҳоли иморатлар тагида қолди. Бароқхон мадрасаси гумбази тагида тўрт толиби илм муллавачча ҳалокатга етди. Зилзила ярим соат давом этиб сўнг қайтди. Хусусан охирги марта силкинишда тахминан тўрт дақиқа давомида шундай ларзага кеддики, агар яна тўрт дакиқа шу қабилда давом этса, ер юзида ҳеч бир тан турган нарса боқий қолмас эди. Зилзила тинчлангандан кейин ҳам кечалари бедор бўлган кишиларга қарийиб бир ой давомида ер ҳаракати асари маълум бўлиб турди”.
Матнда зилзила бўлган вақт хижрий 1282 йил деб кўрсатилади. Айрим асарларда милодий 1866 ёки 1868 йиллар деб қайд қилинган.
Ватанимиз ва унга туташ бўлган майдонларнинг ер қимирлаш тарихи жуда бой ва улар тўғрисидаги маълумотлар Фанлар Академиясининг Шарқшунослик ва Сейсмология интитутлари фондларида сақланаётган ноёб кўлёзмаларда ўз аксини топган. Ўлкамизда содир бўлган ер қимирлаш ҳақидаги дастлабки маълумотни Абу Саид Гардизийнинг “Китоби Зайн ал-Ахбор”идан Фарғонадаги зилзила ҳақида, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома”сидан Фарғона, Андижон, Тошкент, Зарафшон ва Самарқанд шаҳарларидаги кучли зилзилалар ҳақида; Мухаммад Тохир ибн Абдул Қосимнинг “Ажойибот Табокат” асаридан Ахсикентдаги зилзила тўғрисида; Муҳаммад Ёқуб ибн Муҳаммад Даниал-бийнинг “Гулшаним-мулк” асаридан Ургут қўрғонидаги зилзила ҳақида; Муҳаммад Ҳакимхон тўранинг “Мунтаҳаб ат-Таварих” қўлёзма асари ва бошқа асарларидан зилзила тўғрисида маълумотларни олиш мумкин.
XX аср бошида тарихга “Андижон фожиаси” деб муҳрланган Андижон зилзиласи (3 декабрь 1902 й.) 50 минг аҳоли яшайдиган шаҳарни бир неча сонияда вайронага айлантирган. Тошкент зилзиласигача ва ундан сўнг республикамизнинг турли бурчакларида ҳар хил кучга эга бўлган зилзилалар бўлган ва содир бўлмоқда.
Зилзилаларни ўрганишга, сир-синоатларини ечишга умрини бахшида қилган олим, академик Б.Голицин “Зилзилалар ер бағрини бир лаҳза ёритувчи чироққа ўхшайди”, деб бежиз таъкидламаган. Шубҳасиз, зилзилалар қанчалик даҳшатли бўлмасин, улар заминимизнинг айрим жумбоқларини ечишга, илм-фан равнақига катта ҳисса қўшади. Бинобарин, зилзилани хавфсиз ҳаёт кечиришимизда, улардан келадиган зарарни камайтириш бўйича доимо ҳушёрликка чорловчи табиий қўнғироқлар деб қараш мумкин. Зилзила тўғрисида кенгроқ маълумотлар берар эканмиз, унинг кучи қандай аниқланади, ўлчаш ишлари нимага асосланган, деган саволларга жавоб беришга ҳаракат қиламиз.
ХV1-ХVП асрлардан бошлаб зилзила кучини ўлчаш учун турли усуллардан фойдаланиб келинган. Ҳозирги вақтгача кўпгина мамлакатларда олимлар томонидан элликдан ортиқ сейсмик шкалалар таклиф этилган. Улардан энг кўп тарқалганлари ва кўпчилик мутахассисларга маъқул бўлгани учта бўлиб, биринчиси 1917 йилда Халкаро сейсмик ассоциация томонидан қабул қилинган 12 балли Меркалли-Канкани-Зиберг шкаласи ҳисобланади ва ундан ҳозиргача бир қанча Европа давлатларида фойдаланиб келинмоқда. Иккинчиси, 1931 йилда АҚШ тадқиқотчиларидан Вуд ва Ньюманлар Меркалли шкаласига бир оз ўгартиришлар киритиб, мукаммаллаштирган 12 балли ММ шкаласи қисобланади. Учинчиси Россиядаги (Собиқ Иттифоқ даврида) Ер физикаси институтида проффессор С.В.Медведев томонидан ишлаб чиқилган 10 балли ГОСТ-6249-52 шкаладир.
1964 йили мавжуд сейсмик шкалалар бошқа мамлакатларнинг олимлари билан бирга қайта кўриб чиқилиши натижасида Халқаро сейсмик шкала ишлаб чиқилган. Хусусан, бу ишда С.В.Медведев (Россия), В.Шпонхойер (Йена, Олмония) ва В.Карник (Прага, Чехия)ларнинг хизматлари катта. ЮНЕСКОнинг 1964 йили Парижда ўтказилган Халқаро йиғилишида сейсмология ва сейсмик бардошли қурилиш бўлимида мазкур шкала фойдаланишга тавсия зтилган.