«Sokrat usuli» deb atalgan. «Sokrat usuli»dan keyingi davrlar
uslubiyatida suhbatni «fikr qo ‘zg ‘ovchi savollar usuli» nomida o6tkazish
paydo bo6ldi.
Umuman, Sokrat yaratgan axloqiy tarbiya maktabi umumiy fazilat,
bir qator xususiy fazilatlardan, ya’ni jasurlik, donolik, mtadillik,
adolat va boshqalardan tashkil topgan har bir fazilat u yoki bu turdagi
bilimlardan iborat edi. U har
bir fazilatning u yoki bu turdagi
bilimlardan iborat ekanligini asoslab berdi. Ya’ni mardlik - qo6rquvni
daf qilishini, donolik - qonunlarga rioya qilishni, mo’tadillik - o6z
hissiyotlariga erk bermaslikni, adolat - yaxshilikni qanday qilib amalga
oshirishni o6rgatadi, deb taiim berdi. Shu sababli u yoshlami fazilatli
hayotga o6rgatishdan oldin, inson eng awalo umumiy axloq
mezonlarini, inson uchun muqaddas boigan barchaga xos umumiy
fazilatlarni bilishi zamr, deydi. Shuningdek, u - kimgaki oliyjanob
insoniy fazilatlami bilish ravo ko6rilgan bo6lsa, ana shu odamgina yaxshi
fazilatni ko6rsata olishi mumkin deyish bilan, fazilat va bilimni aynan
bir narsa deb saboq beradi. Uning fikricha, insonlardagi fazilat, ya’ni
axloqiy fazilatlar fan tufayli, taiim berish bilan qoiga kiritilganligi
sababli, axloqiy rivojlanish barkamollik asosini tashkil etar ekan.
Sokratning axloqiy qarashlarida tabaqalanishga xos tengsizlikni
yaqqol sezish mumkin. Uning fikricha, axloq faqat imtiyozli
«mumtoz»\argeigma xos, «mumtoz» kishilar haqiqiy axloqning yagona
egalari boiganliklari uchun hokimiyat ham ulaming qoilarida
bo6lmog6i kerak deydi. «Sara» boimaganlar qora xalqning, avomning
hokimiyati axloqsizlik sifatida rad etilmog6i kerak, deb ko6rsatadi.
Qadimgi Yunoniston mashhur faylasuflaridan yana biri Plaion
(eramizdan awalgi 424-347-yillar) - idealist faylasuf Sokratning
shogirdi, obyektiv idealizm nazariyasining asoschisi edi. U «g‘oyalar
dunyosi»m birlamchi, his qiluvchi narsalar «tur» yoki «ideyalar» deb
atadi.
Platon odamni hodisalar dunyosi deb ikkiga boiib o6rgandi. Uning
nazarida, narsalar ideyalar olamining soyasidir, xolos.
Afina aristokratiyasining namoyandasi boigan Platon, aristokrati-
yaning abadiy hukmronligi haqidagi nazariyani ilgari surdi. Uning
fikricha, ideal aristokratik davlat uch xil ijtimoiy guruh: faylasuflar,
103
jangchilar, hunarmandlar va dehqonlar guruhidan iborat bo ‘lishi lozim
ekan. Faylasuflar davlatni boshqaradilar, jangchilar uni har qanday
dushmandan himoya qiladilar, uchinchi guruh esa mehnat qilib, m o‘l
hosil yetishtirib, faylasuflar va jangchilami boqadilar, degan jikrni
olg‘a suradi. Shuningdek, u qullami ham saqlanib qolishini aytib, uning
tasawuridagi
ideal davlatni qullar ham, hunarmandlar ham
huquqsizdirlar, pastkashlik hamda qanoat va itoatkorlik fazilatlarigina
hunarmand kosiblarga va dehqonlarga xos deb ta’kidlaydi.
Platonning fikricha, u olg‘a surilgan g‘oya, bu davlatning maqsadi
oliy ezgulik g‘oyasiga yaqinlashishdir: bu g‘oya, asosan, tarbiya yo‘li
bilan ro‘yobga chiqishini ta’kidlaydi.
«Tarbiya, — deydi Platon, — davlat tomonidan tashkil etilmoi va
hukmron guruhlaming - faylasuflar va jangchilaming manfaatlarini
Do'stlaringiz bilan baham: |