Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

ul-ulum»ning  birinchi  bobini oltita  boiimini shariat ilmlari («ulum

222

---

al-sharia»)ga  bagishlaydi.  Olim  asarining  bu  qismida  shariat 

huquqshunosligini  bir tizimga keltirib,  quyidagi  yo6nalishlarda nazariy- 

amaliy  yechimlar  beradi:  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlaming  huquqiy 

asoslarini rganish;  mulkchilikning  turli  shakllari-davlat,  xususiy  va 

shaxsiy  mulkchilik,  savdo-sotiq  qoidalari,  ulardan  olinadigan  soliq 

turlari,  umurnan,  moliyaviy  faoliyatning  qonuniy  asoslarini  o‘rganish; 

jinoyat  va  jazoning  ijtimoiy  va  huquqiy  hodisalar  sifatidagi  huquqiy 

maqomini tadqiq etish; turli xil jinoyatlami sodir etganligi uchun tavon 

puli  undirib  olish  qoidalarini  ocrganish  fuqarolik  huquqi  nazariyasi  va 

amaliyotini,  nikoh  va  taloqning  sharhiy  talab  va  qoidalarini,  vorislik 

huquqini  o‘rganish;  qozilik  va  prosessual  qoidalar  tartiboti,  tizimi  va 

tarkibini o‘rganish va hokazo. Olimning fikricha, Qur’oni Karim nafaqat 

shariat qomusi qonun chiqarish asosi, balki umuman har qanday huquqiy 

taiim  va tahsilning ibtidosi sifatida shariatdagi barcha mazhablar uchun 

fatvolar, adolatli hukmlaming qisqa va lo6nda shakldagi manbasidir».

Olim  shariat  qomusi  Qur5oni  Karimda  musulmonlar  jamoasi 

turmush  tarzi,  ruhiyati,  burch  va  majburiyatlari  shariatning  dunyoviy- 

huquqiy arkonlarida aniqlab berilgan, deb ko‘rsatadi.

Asarning  ikkinchi  bobida  esa  olim  dinlar  o6rtasidagi  farq  va 

umumiylik tomonlarini  bayon  etadi, jumladan,  islom,  xristian,  yahudiy 

diniy  taiimotlari  va  ularning  turli  bid’atchi  yo6nalishlari  hamda 

islomdan awalgi johiliya davridagi arab  qabilalarining turmush tarzi va 

urf-odatlari,  ular  e’tiqod  qilgan  ma’buda  (sanam)laming  nomlari 

to‘g‘risida ham mufassal maiumot beradi.

Uchinchi  bobda  olim  Basfa  va  Kufa  shaharlaridagi  grammatiklar 

maktabi  faoliyati va  shu  maktablaming  mashhur namoyandalari  Iso  as- 

Sarafi  (766-yilda vafot etgan), Xalil  ibn Ahmad (718-799),  Abu Bashir 

ibn  Usmon  Qambar  Sibavayxi  (797-yilda vafot etgan),  al  Asmai  (740- 

828),  Abu Ubayd (770-837),  al-Muborrad (826-898),  Ali  ibn Halid al- 

Asadi  (805-yilda  vafot  etgan),  Ibn  as-Sikkit  (858-yilda  vafot  etgan), 

Muhammad al-Anbari (939-yilda vafot etgan), al-Farrai kabi tilshunoslar 

arab  tili  grammatikasi,  notiqlik  san’ati  va  stilistika,  talaffuz  qoidalari, 

to‘g6ri  yozish  va  o6qish,  she’r  yozish  ilmi,  vazn,  qofiya  qoidalari 

nazariyasi  masalalariga bagishlab  qimmatli  qoilanmalar yaratganligini 

batafsil bayon etadi.

Arab  tilshunosligidan  chuqur  bilimga  ega  boiganligi  uchun  ham 

olim  arab  tili  grammatikasi  asoslarini  ilmiy  nuqtayi  nazardan  batafsil 

tahlil qilolgan.

223

---

To‘rtinchi  bob  Somoniylar  davlati  devonlari  (vazirliklari)da  ish 

yuritish  masalalariga  oid  bo‘lib,  unda  devonlarda  ish  yuritish  uchun 

zarur  boigan  daftarlar,  xat-hujjatlaming  nomlari,  fuqarolardan 

undiriladigan  yer  solig‘i,  mol  solig‘i  kabi  davlat  soliqlarining  turlari, 

davlat 

xazinasi 

devonxonasidagi 

kotiblar  vazifasi 

to‘g‘risida, 

baridpochta  devonida  ishlatiladigan  istilohlar,  harbiy  devondagi 

kotiblaming  vazifalari  va  u  yerda  ishlatiladigan  istilohlarga  izoh  va 

ta’riflar berilgan. Bulardan tashqari, pensiya, ya’ni nafaqa berish va suv 

xo‘jaligi  devonlarida  ishlatiladigan  istilohlaming  ta’rifi  hamda  izohlari 

ham bayon etilgan.

Bu yerda biror rasmiy  maktubni  yozish uchun qanday badiiy tasvir 

vositalaridan  foydalanilganligi,  o‘sha  nasriy  bayon  etilgan  munshaot- 

lardagi  istilohlar  nomlari,  ta’riflari  ham  berilgan.  Bu  fikrlar 

adabiyotshunoslik  fanining  nasrda  ishlatiladigan  istilohlari,  ulaming 

ta’riflari  misollar  bilan  berilganligi  jihatidan  qimmatlidir.  Bu  yerda 

tasji’,  ishtiqoq,  tabdil,  mukofot,  istiora,  muqobala,  tatmim,  taqsim, 

mubolag‘a,  tamsil,  taknr,  tahrir,  ta’rix  kabi  30  ga  yaqin  istilohning 

nomlari zikr etilib, ko‘plarining fazilat va nuqsonlari ajratib ko‘rsatilgan.

Beshinchi  bobda  aruz  va  qofiya  ilmi  hamda  she’riyatda 

ishlatiladigan  badiiy  tasvir  vositalari,  ulaming  fazilat  va  nuqsonlariga 

oid  istilohlar  haqida  so‘z  yuritiladi.  Mazkur  bobda  o‘rta  asr  Sharq 

she’riy  nazariyasi  boimish  aruz  ilmi,  undagi  bahr ko‘rinishlari  she’riy 

misollar  bilan  berilgan.  Aruz  ilmiga  tutash  qofiya  ilmi  va  uning 

islohotlari ta’rifu izohlari bilan birga qayd etilgan.

Abu Abdulloh tarixchi olim sifatida «Mafotih ul-ulum»ning oltinchi 

bobida  qadimgi  Yunoniston,  Rim,  Vizantiya,  Eron,  Xitoy,  Hindiston 

mamlakatlarining  tarixiga  to‘xtalib,  uning  podshohlari  va  arab 

xalifalarining  nasl-nasablari,  vorislari,  jamiyatdagi  ijtimoiy  tabaqalar, 

davlatni adolatli va adolatsiz boshqargan hukmdorlar masalalariga katta 

ahamiyat  beradi.  Olim  ayrim  podshohlar  va  arab  xalifalarining  bosib 

olgan  oikalarda  inson  mehnatiga  va  ilm  ahlining  ijodiga  yovuzona 

munosabatda boiganligini,  diniy e’tiqodni bahona qilib,  milliy va irqiy 

nizolami 

avj 

oldirib, 

xalqlaming 

do‘stlik  rishtalariga  rahna 

solganliklarini ayrim dalillar bilan keltiradi. Akademik  V.V.Bartoldning 

ta’kidlashicha,  «Mafotih ul-ulum» asari: «Somoniylar davridagi davlatni 

boshqarish  tizimi  va  devonlarda  ish  yuritish  uchun  zarur  boigan 

hujjatlar  to‘g‘risida  qimmatli  ma’umotlami  topishda  asosiy  manba 

bo‘lib xizmat qiladi».

224

---

I.Yu.Krachkovskiyning  fikricha,  «Mafotih  al-ulum»  asari  nafaqat 

tarix fani atamalari haqida tushuncha beradi, balki bu kitob o‘sha davrda 

mavjud  bo‘lgan  barcha  ilmlaming  atamalarini  qamrab  olgan  izohli 

lug‘atdir».

Shuningdek,  u  qadimgi  ajamlar,  yunonlar,  forslar,  suriyaliklar, 

hindlar,  so‘g‘dlar,  xorazmliklar  yaratgan  dunyoviy  ilmlar  haqida  ham 

keng ma’lumot beradi va bu ilmlami sharhlaydi.

Falsafaning  ma’nosi  va  kelib  chiqishiga  bergan  tugal  ta’rifi  Abu 

Abdulloh  al-Xorazmiyning  o‘ziga  xos  qomusiy  olim  ekanligini 

tasdiqlaydi.  Alloma «Mafotih ul-ulum»  asarida qadimgi yunon  falsafiy 

maktablari,  yo‘nalish  va  nazariyalarini  to‘liq  sanab  o‘tadi,  o‘rta  asr 

Sharqidagi  falsafiy  bilimlaming  har  biriga  qisqacha  ta’rif beradi.  Al- 

Xorazmiyning  fikricha,  falsafa  borliqning  mohiyati  haqida,  butun 

mavjud  narsalaming  mazmuni  haqida  mukammal  va  to‘liq  bilim 

beradigan  fan  bo‘lib,  aniqligi,  ishonchliligi  va  asoslanganligi  bilan 

boshqa  ilmlardan  farq  qiladi.  Mutafakkir  falsafiy  bilimlami  xuddi 

Aristotel  singari  nazariy  va  amaliy  ilmlarga  bo‘ladi.  Nazariy  bilim 

deganda  dunyoni  «sof  bilish»,  ya’ni  dunyoning  umumiy  tuzilishi 

haqidagi  aqliy  bilim,  amaliy  bilim  ostida  esa  insonning  jamiyat  va 

oiladagi  xatti-harakatlari  to‘g‘risidagi  bilim  tushuniladi.  Olim  nazariy 

bilimlami uchga boiadi: fizika, matematika, metafizika.

Uning fikricha,  «o‘rta darajadagi  matematika  ilmi,  oliy  darajadagi 

metafizika, ya’ni ilohiyot haqidagi fan oralig‘ida bo‘lib, quyi darajadagi 

ilm-tabiatshunoslik»  dir.  Al-Xorazmiyning  da’vosicha,  obyektiv 

dunyodagi 

buyum-narsalaming 

miqdor, 

makon 

va 

boshqa 

munosabatlarini  o‘rganuvchi  matematika  fani  o‘z  ichiga  arifmetika, 

geometriya,  astronomiya,  musiqa  kabi  ilmlami  ham  qamrab  oladi». 

Mutafakkir  Sharq  fani  an’anasi  bo‘yicha  ilmlaming  kelib  chiqishi  va 

mavjud boigan barcha ilmlami turkumlarga boiganda musiqa haqidagi 

ilmni  sonlar  to‘g‘risidagi  ilm  (arifmetika),  oichovlar  haqidagi  ilm 

(geometriya),  yulduzlar  haqidagi  ilm  (astronomiya)dan  keyin  sanab 

o‘tib,  matematik bilimlar tarkibida olib  tekshiradi.  Uning fikriga ko‘ra,