Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Sirojiddin Abmad Munawar qori. «Sharq yulduzi»,  1992-yiI, S- Son.

553

---

san’atdan,  Rizayev  madaniyat  tarixi  va  siyosiy  iqtisoddan,  Munawar 

qori  ona  tilidan  dars  berishadi.  Bu  bo‘limning  ochilish  marosimida 

Munawar  qori  nutq  so‘zlab,  insonning  ma’rifatli  bo‘lib,  ko‘zi 

ochilmaguncha vijdon uyg‘onmasligini, vijdon uyg‘onmasa na o‘zini, na 

xalqini  erkin  muhofaza  qila  olishini,  bu  imonsizlik  ekanini 

mutafakkirona noziklik bilan ifoda etadi:

«...asrimizda esa  insonlarni milal soira  (ziga millat—mualliflar) 

tarafidan  doim  bir  nazar  tahqir  ila  krungan  Turkiston  millatini 

qutilaturg ‘on va qutiltiraturg ‘onlami tayyorlaydigan yolg ‘iz muallimlar 

blonidan,  muallimlarning Turkistondagi jaholatni yiqub,  millatni bu 

razolatdan,  bu  jaholatdan  qutqarmoqlarini  tamomila  va  bu  kunda 

hukumatlami  bir-birlari  ila  blgan  mujdalari,  muharabalari  ham  bir 

millatni  boshqa  millatga  dushmanligidan  emas,  balki jahl  birla  ilm 

g 'avg ‘osini, yashasin ilm va ma ’rifat!

So ‘nggi ikki yil ichida Turkiston xalqining boshiga kelgan falokatlar 

har bir yoliz nodonlik va maorifsizlik orqasindagina  blg‘onligi har 

kimga  mlumdm  Kelajakda  bunday  falokatlardan  qutulmoq  va 

Turkiston  xalqi  tilagan  ravishda  idora  qilmoq  va  dushmanlardan 

saqlamoq yolg ‘iz sanoyi’ va maorif vositasi ilagina mumkindir»l.

Ha,  bu  Munawar  qorining  imon-e’tiqodidan,  vijdonidan  sizib 

chiqqan so‘zlar edi.

Munawar qori ovro‘pacha usuldagi bunday xalq dorilfununi tashkil 

etish bilan bir qatorda, mavjud madrasalami isloh qilish va ularda asosan 

dunyoviy  fanlar o‘qitib,  milliy  ziyolilar tayyorlash g‘oyasini ham ilgari 

suradi.  Bu  qarashlarini  -   u  1923-yil  iyunda  Toshkentda  bo‘lib  o‘tgan 

xalq  maorifi  mudirlari  qumltoyidagi  ma’ruzasida  bayon  etgan,  1923- 

yilda bu yangi usulda 30 dan ortiq madrasa va eski maktablarda talabalar 

o‘qitilganligi ma’lum.

Munawar  qori  1922-yildan  Turkiston  maorif  noziri,  keyin  esa 

Toshkentning  eski  shahar  maorif bo‘limi  muboshiri  (inspektori)  bo‘lib 

ishladi,  o‘sha yili 23-25  martda bo‘lib o‘tgan II-Umumturkiston maorif 

xodimlari qurultoyida ishtirok etib, maktab bo‘limiga a’zolikka saylandi. 

Keyinchalik  Alisher Navoiy  nomli  ta’lim-tarbiya  bilim yurtida  va turli 

maktablarda o‘zbek tili va adabiyotidan dars berdi. Do‘stlari va shogirdi 

Qayum  Ramazon va Shorasul  Zunun bilan  hamkorlikda uch  bo‘limdan 

iborat «zbekcha  til saboqlari»  kitobini (1925-yil) nashr ettirdi.  Ustoz 

Munawar  qorining  o‘sha  ta’lim-tarbiya  bilim  yurtidagi  faoliyati

1 Sirojiddin Ahmad Munawar qori. «Sharq yulduzi», 1992-yil, 5-son.

554

---

to‘g‘risida  hazratning  shogirdi:  jumhuriyatda  xizmat  krsatgan 

0‘qituvchi, keksa yozuvchi Rahmat Azizxo‘jayev shunday deb yozadi:

«Men  1926-27 o ‘quv yilining ikkinchi yarmida,  kechikib bo ‘Isa-da, 

o*qishga  kirganimda  M mawar  qori  ona  tilidan  saboq  berganlar.  U 

kishi  saboqxonamizda  mendan  imtihon  olgani,  birinchisidan  yaxshi 

o ‘tganim  hali-hali yodimda.  Dars  o ‘tganlarida  ba ’zi  muallimlar  kabi 

kitob-daftarga qaramas,  ortiqcha bir og‘iz so ‘z aytmas,  qunt bilan dars 

tinglar,  kitoblardan ko ‘ra saboqlaridan ko ‘proq bahramand bo ‘lar edi. 

Puxta  bilim  olish  uchun,  ko ‘proq  insho yozdirib,  ulami  tekshirishdan 

zerikmas zdilar...

Men  ustozga  « 0 ‘tgan  kunlar»  romanini  o ‘qiganligim  va  undagi 

o ‘zim  tushunmagan  ba *zi  arab-fors  so ‘zlarini  yozuvchimiz  Abdulla 

Qodiriyga  uchrashib,  aniqlab,  yaxshi  maslahatlar  olib  kelganimgacha 

aytar  ekanman,  u  kishi  xursand  bo‘lib,  bosh  irg‘ab,  ma 'qulladilar. 

So ‘ng jiddiy  tus  olib,  dedilar:  «Xalqimiz  o ‘qirmikin,  ko ‘zlari  ochilify 

maktab-ma'rifatyo‘liga astoydil bel  bog‘larmikan?» Kitob,  gazetalarni 

orqalagan,  turli  ta 'qiblar  ostida  qolgan  kunlarni  esladilar.  So ‘ng, 

chehralari yorishib:  «Mana,  sizlar,  endilikda xalqimiz bolalariga ta 'lim 

berishda  ziyo  tarqatuvchilar  bo ‘lursizlar»,  dedilar.  Ustoz  talabalar 

yozgan  insholar  haqida  to ‘xtab,  mening  yozgan  inshoimni  namuna 

sifatida  baholadilar.  Quvonar  edim,  ammo  quvonchim  uzoqqa 

cho ‘zilmddi.

Mart  oyi  edi  shekilli  talabalardan  kimdir  «Adabiyot parchalari», 

she'rlar to ‘plamini olib keldi,  u saboq chog‘i:  «Qori aka,  shu kitobdagi 

mana  shu  she ’m i  bir  o ‘qiylik»,  deya  iltimos  qildi.  Shunda  qori yana 

qo ‘llar bilan rad etib,  «Yo ‘q o ‘qimang,  u Cho ‘Iponning she ’ri,  hozir uni 

mafkurasi  buzuq  deb  tanqid  etishgan...  Ammo  talaba  esa,  keling,  bir 

o ‘qiylik,  dedi-yu,  Cho ‘Iponning  «Buloq  boshida»  she’rini  o ‘qidi. 

Shunday qilib,  hech  kim  kutmagan  hodisa yuz berdi,  kelasi hafta  ustoz 

saboqxonaga  z o ‘r  hayajon  bilan  kirib  kelib,  qo‘llaridagi  gazetani 

balandko‘tarib, dedilar:

-  

Mana,  sizlarga  nima  degan 

edim?! 

Nima  degan  edim?  Mana, 

Akmal  qurultoyda  meni  Cho‘lponning  she’rlarini  talabalarga  o ‘qitib, 

ulaming miyasini zaharlabdi,  dedi.  (Ushanda Samarqandda Uzkomfirqa 

qurultoyi kunlari edi.)

Oradan ko ‘p  kun ham o ‘tmadi.  Darsxonamizga «Qizil O ‘zbekiston» 

(hozirgi  « 0 ‘zbekiston  ovozi»)  gazetasining  muharriri  Abdusalom 

Niyoziy  kirib  keldi.  U  qori  aka  haqida  so ‘ragan  bo ‘Idi,  talabalar 

bo ‘Igan gapni aytib  berishdi.  Kelasi sabog ‘imizda esa biz xalqimiznnng

555

---

fldoiy farzandi, . ma 'rifatparvar  ustozimiz  Munawar  qori  hazratlarini 

boshqa ko ‘rmadik»l.

Darhaqiqat; Munawar qori ana shu xulosadan so‘ng  1926-yili GPU 

tomonidan  qamoqqa  olinib,  «yovuz  niyatli  jadid  va  turkparast»f 

«millatchi»f  «Xalq dushmani» sifatida 1931-yilda otishgahukm etildi.

Aslida  Munawar  qori  millatchi  ham,  islomparast  ham,  turkparast 

ham emasdi.  «Ovro ‘pa va  Omriqo xalqlari havoda uchar,  dengiz ostida 

suzar, dunyoning eng narigi burchaklari bilan vositasiz xabarlashar,  bir 

holg*a,  bir  madaniyatga  etishdilar»2,  deganda  xalqimizni  kallavaram 

boiib  qolmaslikka,  umumjahon  madaniyati  yutuqlaridan  bahramand 

boiishga undagan  edi.  U  o‘z xalqining hur,  millat sifatda  shakllangan, 

ijtimoiy-siyosiy jihatdan  barkamol  boiishini  orzu qilgan va  shu  yoida 

istiqlol  uchun  kurashgan  edi.  Uni  mana  shuning  uchun  ham  qurbon 

qilishdi.

Munawar  qorining  pedagogik  qarashlariga  txtaladigan  boisak, 

insonlami  faqat  olijanob  fazilatlarga,  yoshlami  esa  halol  mehnat 

qilishga,  ilm-ma’rifat  va  kasb-hunar  o6rganishga,  rostgo‘y  boiishga 

chorladi. Masalan:  «Bizda hamiyat» hikoyasida bayon etilishicha, yoida 

suhbatlashib turgan ziyolilar oldidan ko‘zi ojiz yetim bola chiqib qolib, 

ulardan  sadaqa  so‘raydi.  Ulardan  biri  achchiq  til  bilan  ishlash,  o‘qish 

kerakligini uqtiradi. Bola ojiz va majolsiz ekanini aytadi, shunda boyagi 

ziyolilardan  biri  zining  jahldorligini  fosh  etib,  jahl  bilan: 

«Ovro ‘paliklar  ko ‘r,  quloqsiz  kar  va  hokazo  o ‘qimog‘i  mumkin 

bo ‘Imagan insonlarga maxsus maktablar ochganlar va u maktab-dardan 

ko ‘r,  karlardan o ‘qib chiqqan insonlarning had va hisobi yo ‘q,  sen ham 

shundog‘  maktabda  o ‘qshi»,  deydi.  Bola  ziyolining  nodonligi  va 

jaholatparastligini  shunday  go ‘zal  iboralar  bilan fosh  qiladi!  «Siz  bu 

so ‘zlaringizni  qaysi  yerda  so ‘zlayursiz?  Berlindami,  yo  Londondami, 

o ‘zingizni zan etarsiz... aqlingiz qayerda?

« 0 ‘z  qilmishidan  mulzam  bo‘lgan  ziyolining  chehrasi  burishadi. 

D o‘stlaridan  arazlaydi».  Murabbiy  Munawar  qori  asar  qahramoni 

tilidan gapirib, haqiqiy, ya’ni madaniyatli va aql-farosatli, ziyoli qanday 

boiishi  kerakligi  haqida  shunday  deydi:  «Ziyoli  millat,  Vatan  nima 

ekanini bilur va ziyoli millat uchun jonini,  molini fido etar va millatning 

taraqqiysi uchun doimo harakat etar.  Vaqti kelganda millat uchun o ‘zini 

halokatkartasigatashlamoqqamuhayyobo‘lur...