Hoqoniy»
asari
asosah xitoy va mo6g"ul an’analariga asoslangan bo6lib, islom
mamlakatlari uchun deyarli ahamiyatga ega emas va ilmiy jihatdan ham
aytgulik emas edi. Movarounnahrda esa mo6g6ul istilosidan keyin birorta
zij yozilmagan edi. Ana shu sabablarga ko6ra Ulug6bek eng awalo
yulduzlar haqidagi ilmni yoiga qyishga intiladi. Buning uchun
Ulug6bek boshchilik qilgan astronomlaming muvaffaqiyatli ravishda
olib borgan taiim va ilmiy ishlari ulami aniqroq asboblar bilan
ta’minlangan namunali rasadxona qurish kerak degan fikrga olib keldi.
346
Madrasa bilan rasadxona orasida mustahkam aloqa bor edi.
Rasadxonada ishlab turgan ilmiy xodimlaming bir qismi madrasada
mudarrislik qilishgan. Ular orasida G‘iyosiddin Jamshid Koshoniy va
Mirzo Ulubekning o6zi ham bo4lgan.
Ulug4bek madrasa toliblari bilan tez-tez bahslashib, imtihon qilib
turgan. Bir kuni Ulug4bek madrasa toliblarini riyozat bilan taqvimdan
bir imtihon qilmoqchi bo4libdi. U o4rtaga mana bu savolni tashlabdi:
«Qani, tolibi ilm, aytingchi, hijriy 818-yil, rajab oyining o4n ikkinchi
birlan o4n beshinchi o4rtasi, 918-yil rajab oyining o4n ikkinchi birlan o4n
beshinchi orasi qaysi ayyomga to4g4ri keladur? Buning uchun juda ko4p
raqamlami yodda tuta bilishi zamr ekan. Talabalardan birortasi ham bu
masalani yecholmabdi. Shunda Ulug4bek buni uyga vazifa qilib
topshiribdi va ustozlarga xos husnu odob bilan mehribonlik ko4rsatib,
o4rtaga qo4yilgan masalani tushuntirgan va yechib bergan. So4ng Abu
Rayhon Beruniyning «Qonuni Mas’udiy» kitobini ochib, oltinchi
maqolasining yettinchi bobidan parcha o4qib bergan. So4ng kitobni
yopib talabalarga bir necha savollar bergan. Javoblardan qisman
qoniqish hosil qilish ustoz tolibu ilmlarga bu asami chuqurroq tahlil
qilib uning mohiyatini anglab yetishni uyga yana bir bor vazifa qilib
berishi, u qadar talabchan olim ekanligidan dalolat beradi.
Rasadxona bilan madrasa ilm ahllarining birgalikdagi faoliyati
Ulug4bek ilmiy maktabida yulduz ilmi va riyoziyotni o4rta asrlar davrida
eng yuqori pog4onaga ko4tardi.
Davlat ishlari bilan bog4liq bo4lgan yurish-ko4chishlar, rasadxona-
dagi kuzatishlar va madrasadagi darslar, ilmiy ishlarga umumiy
rahbarlik qilish ham Ulug4bekning ko4p vaqtini olardi.
Ulug4bek ilmiy merosining eng asosiysi, ma’ lum va mashhuri uning
«Ziji» bo4lib, bu asar «Ziji Ulug‘bek»dir. «Ziji jadidi ko ‘ragoniy» deb
ham ataladi. «Ziji»dm tashqari uning qalamiga mansub riyoziyot asari -
«Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola», yulduzlarga bag4ishlangan
«Risolai Ulug‘beh> (yagona nusxasi Hindistonda Aligarh universite-
tining kutubxonasida saqlanadi.
Ulug4bek «Ziji» o4z tarkibiga ko4ra VIII-IX asrlarda boshlangan
yulduzshunoslik an’anasini davom ettirsada, ilmiy pog4onasi ularga
nisbatan baland.
Bu asar muqaddima va to4rt maqoladan iborat. Muqaddimaning
boshida Qur’ondan yulduzlar va sayyoralarga taalluqli oyatlar keltiriladi.
Ulug4bek bu bilan yulduzlami kuzatish zarurligini g4oyaviy
asoslamoqchi bo4ladi.
347
Ulug‘bek «Ziji» o‘rta asrlardagi eng mukammal asar boiib, tezda
zamondoshlarining diqqatini o‘ziga jalb etdi. Eng awal, bu asar
Samarqandda Ulug‘bek atrofida to‘plangan olimlar ijodiga katta ta’sir
ko‘rsatdi. «Zij»da hech qanday nazariy dasturlar bayon etilmaydi va
teoremalar isbotlanmaydi, balki nazariy mavqedagi jumlalar qoida
tarzida bayon qilinadi. Shuningdek, muhim ahamiyatga ega boigan
miqdorlar va parametrlar «biz shunday topdik» degan ibora bilan
hisobsiz va isbotsiz keltiriladi. «Zij»ni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, u
faqat amaliy qoilanishga moijallangan boiib, nazariy masalalami
bayon etishni Ulug‘bek oldiga maqsad qilib qo‘ymagan. Shuning uchun
boisa kerak, «Zij»ni birinchi boiib Samarqand olimlarining o‘zi
xususan, Ali Qushchi sharhlaydi. Undan keyingi sharhlami Mirim
Chilabiy va Husayn Birjandiylar yozadi.
1449-yili Ulug‘bekning fojiali halokatidan so‘ng Samarqand
olimlari asta-sekin Yaqin va 0 ‘rta Sharq mamlakatlari bo‘ylab tarqalib
ketadilar. Ular o‘zlari borgan yerlarga Samarqand olimlarining
yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham yetkazadilar. Jumladan, Ali
Qushchi 1473-yili Istambulga borib, u yerda rasadxona quradi. Shu
tariqa Ulug‘bek «Ziji» Turkiyada tarqaladi va Turkiya orqali Ovmpa
mamlakatlariga ham yetib boradi.
Mirzo Ulug‘bekday benazir alloma o‘rta asrlar sharoitida fanning
juda ko‘p sohalariga taalluqli, xususan, matematika, falakiyot,
musiqashunoslik va tarix ilmlari bo‘yicha qimmatli asarlar yaratdi. Bu
asarlar markazida «Ziji Ko‘ragoniy» katta o‘rin tutadi. Bu ulug‘ zot
minglab yulduzlami jamlagan mukammal xarita va astronomik jadval
yaratgan.
Mirzo Ulug‘bek tarix ilmlari sohasida ham qalam tebratgan yirik
olimdir. Uning «To‘rt ulus tarixi» nomli asari insoniyat uchun mislsiz
ilmiy-ma’naviy boylikdir.
Insoniyat tarixida ulug‘ iz qoldirgan Mirzo Ulug‘bekning hayoti,
ilmiy-amaliy faoliyati o‘zbek milliy ma’naviyati-ma’rifati poydevoriga
qo‘yilgan tamal toshlardan biri boiib, xalqimizning o‘rta asrlarda
fundamental va gumanitar fanlarga nechogiik buyuk ahamiyat
berganini ko‘rsatadi.
Taqdir Ulug‘bekdek buyuk zotning zimmasiga behad ulkan va
mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda Amir Temur bunyod
etgan saltanat vorisi boiishdek mislsiz sinov aynan unga nasib etdi.
Mirzo Ulug‘bek uzoq yillar mobaynida Movarounnahr diyorining
nomdor hukmdori boidi. Hukmdor sifatida u tinchlik, totuvlik, har
348
tomonlama taraqqiyotni qaror toptirish yoiida mislsiz shijoat va
matonat ko‘rsatdi. Davlat arbobi sifatida qurilish ishlarini ancha
rivojlantirdi, poytaxtni me’morchilik san’ati asosida qurilgan ulkan
binolar bilan obod qildi, o‘zigacha boshlangan qurilishlami nihoyasiga
yetkazdi.
Ulug‘bek tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida ulkan kashfiyotlar qilish
bilan bir qatorda insoniyat ma’naviy-ma’rifiy axloqiy qarashlari va
taiimotlari rivojlanishiga ham beqiyos katta ulush qo‘shdi. U o‘zidan
olddingi mutaffakirlar singari inson qalbida ezgulik, imon-e’tiqod,
go‘zal xulq-atvoming shakllanishi va rivojlanishi aqliy kamolot bilan
bogiiqligiga e’tibor berdi va kishilami bilim egallashga undadi.
Mirzo Ulug‘bek taiimotida ilm inson ma’naviyatining asosi
ekanligi haqidagi g‘oya yetakchi o‘rin tutadi. Darhaqiqat, ilm jaholat,
xurofotning kushandasidir. Ilm insonni g‘aflat uyqusidan uyg‘otadi,
fikrini teranlashtiradi, tafakkurini o‘tkirlashtiradi. Inson ilm-ma’rifat
yordamida ulugiar darajasiga yetadi.
Ulug‘bekning asarlari va falsafiy-axloqiy o‘gitlarida dunyoda ilm-
ma’rifatdan naf ko‘rmagan va ko‘rmaydigan inson zoti yo‘qligi takror -
takror qayd etilgan. Ulug‘bek ayni paytda insonda har bir ishni ado
etishda aql-idrok va tafakkur, o‘tkir zehn, qobiliyat, talant va iste’dod
mavjudligini alohida uqtirdi. Madaniy-ma’naviy taraqqiyotga ilmdan
boshqa yo‘l bilan erishib boimasligini, bilimni faqat kitoblardan emas,
balki faoliyat orqali, hayotdan olish zarurligini ta’kidladi. Ulug‘bek
Buxoroda o‘zi qurdirgan madrasa peshtoqiga: «BiIim olish har bir
muslim va muslimaning burchidir», deb yozdirib qo‘ydirgan.
Ulug‘bekning fikricha, odob va axloq inson ma’naviyati va
ma’rifati kamolotida katta o‘rin egallaydi. Insonlar orasidagi o‘zaro
munosabat, odamgarchilik, mehr-muhabbat, do‘stlik, birodarlik, ahillik
asosida yashash va faoliyat ko‘rsatish aqliy-axloqiy tarbiyaga ko‘p
jihatdan bogiiqdir.
Ulug‘bek ma’naviyat va ma’rifat haqidagi yoi-yo‘riqlari va
falsafiy-pedagogik taiimotida haqiqiy va soxta do‘stlami ajratish
lozimligi, g‘arazli kishi do‘st boimasligini, bunday «do‘stlar» kishilami
to‘g‘ri yoidan chiqarishi haqidagi g‘oyalarini dasturiy yoilanma
sifatida ilgari surgan. Ulug‘bekning, hech qachon ixtiyoringni
Do'stlaringiz bilan baham: |