naqadar yuksak ekanligidan dalolat beradi. Ulubek hokim boigach,
bobosidan farqli oiaroq harbiy yurishlar bilan qiziqmadi. Aksincha, u
o‘rta asrlardagi boshqa hokimlardan o‘zgacha y o i tutdi, ko6proq ilm-
fanga moyil edi. Lekin afsuski, Ulug‘bekning boshlanich maiumoti
va murabbiy hamda ustozlari haqida toiiq maiumotga ega emasmiz.
Shunday bo6lsa-da, munajjim Mavlono Ahmad Ulug6bekning dastlabki
ustozlaridan biri bo6lsa kerak, deb taxmin qilish mumkin, chunki bu
kishi Amir Temur saroyidagi eng yirik olimlardan boiib, sayyoralaming
kelajak ikki yuz yillik taqvimlari jadvallarini tuza olgan. Lekin
Ulug6bekning o6zi keyinchalik asosiy asari boimish «Ziji»da faqat
Qozizoda Rumiyni «ustozim» deb ataydi.
Haqiqatan ham Qozizoda Rumiy 1360-yillarda tug6ilgan boiib, 20-
25 yoshlarida, ya’ni Ulug6bek tug6ilmasdanoq Amir Temur saroyi
xizmatiga o6tadi. Natijada, Ulug6bek umrining ilmga qiziqqan
davridanoq Mavlono Ahmad va Qozizoda Rumiy kabi falakiytshunos
va riyoziyotchilar ta’sirida ulg6ayadi. Shu sababli uning hayotida aniq
fanlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yigirma yoshlarida u o6z davrining
yirik olimlaridan bo4lib shakllandi. U hokim bo6lgan paytidagi
olamshumul o6zgarishlar butun o6rta asr madaniyati tarixida betakror
voqea boiib qoldi.
Ulug‘bek ixlosmandlaridan Giyosiddin Jamshid Koshiy 1417-yili
Samarqanddan Koshonga otasiga yozgan maktubida Ulug6bekning
faoliyati va bilimdonligini quyidagicha ta’riflaydi: «Allohga va uning
ne’matlariga shukronalar boisinkim, yetti iqlimning farmonbardori,
islom podshohi Ulug6bek donishmand kishidirlar. Men bu narsani odob
rasmi yuzasidan aytayotganim yo6q. Haqiqat shuki, awalo u kishi
Qur’oni Karimning aksariyat qismini yoddan biladilar. Tafsirlami va
mufassarlaming har bir oyat haqidagi so6zlarini aqlda saqlaydilar va
yoddan biladilar, arabchada g6oyat yaxshi yozadilar. Shuningdek, u kishi
fiqhdan xabardorlar: mantiq ma’nolarining bayoni va usullaridan ham
xabardorlar».
Amir Temur nabirasi Ulug6bekda, eng awalo, insonparvarlik,
adolat va dilovarlik fazilatlari bo6lishini istagan. Zotan, insonparvargina
saxiy va adolatli bo6lishi mumkin. Amir Temur fikricha, saltanat
da’vogarlik qilgan har bir kishi saltanat sha’ni-martabasiga loyiq ish
tutishi va unga muvofiq boiishi zarur. Uzoqni ko6rolmagan hukmdor
yaqindagi balolarga giriftor bo6ladi. Ammo yaqinni ko6rib ish tutgan
hukmdor ham xato yo6ldadir.
341
Amir Temur nabirasiga har doim, toleingda bitilgan boisa,
hukmdor boiursan, ammo kim boimagin, musulmon boi, hech
kimsaga haqsizlik qilma, sababsiz ranju ozor yetkazma, to‘g‘riIik to‘pini
kiygin, faqirlar va ojizlarga har qanday sharoitda muruwat krsat, deb
taiim bergan.
Ulubek sohibqiron bobosining, q o i ostingdagilaming qalbi va
ko‘nglidan faqat yaxshilik bilan joy top, aks holda quwatsiz qolursan va
unutilarsan, degan y o i-y o iig in i yoshlik chogidan boshlab botinan va
ruhan zlashtirib, butun hayoti davomida ularga qafiy amal qilgan.
Bulaming hammasi Mirzo Ulubekning ilmiy kamoloti va siyosiy
faoliyatida muhim ahamiyat kasb etgan. «Tarix, tibbiyot, matematika,
astronomiya, me’morchilik sohalarida yuksak salohiyatga ega Amir
Temur uchun bu tabiiy hol edi. Mazkur fazilat sohibqironning avlodlari,
ayniqsa, Mirzo Ulubekka oigani shubhasiz. Mirzo Ulubekning
davlat arbobi boiish bilan bir qatorda buyuk olim darajasiga yetishi-
shida bobosi Amir Temuming ta’siri benihoya katta boigan. U
Ulubekdagi noyob iste’dodni boshdanoq payqab, safarlarda ham olib
yurib, dunyoning mashhur olimlari tarbiyasidan bahramand etgam).1
Mirzo Ulug‘bek insoniyatning bir necha ming yillik tafakkur
boyliklarini, madaniy-ma’ naviy, ilmiy-falsafiy bilimlarini, tarixiy, diniy,
axloqiy merosini, umumbashariyat xazinasiga ulkan ulush qo6shgan
buyuk allomalar g‘oyalari, qarashlari va taiimotlarini katta qiziqish,
zavq-shavq bilan o‘rgangan. U yoshlik kezlaridan boshlab mashhur
yunon olimlari Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolomey, Bitlimus va Kolius
taiimotlarini sinchiklab rganib, siyosiy, ilmiy-amaliy faoliyatida,
kuzatish va tadqiqotlarida ulardan unumli foydalangan.
Ulubek diqqat-e’tiboridan Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy,
Ahmad Muhammad al - Farg‘oniy, Ahmad ibn Abdulla al - Marvaziy,
Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy singari
buyuk allomalaming tabiiy-ilmiy, falsafiy asarlari, taiimotlari chetda
qolmadi. Ulug‘bek Abul Vafoning osmon yoritqichlari harakati
nazariyasi va astronomik jadvallari, Abu Mahmudxon Xo‘jandiy
ixtiro
qilgan sekstant, Umar Hayyom rahbarligida isloh qilingan
quyosh
yilligi, Nasruddin Tusiy tajribalaridan foydalanib, olamshumul
kashfiyotlar qilgan.
Ulug‘bek qayerda boimasin, G‘iyosiddin al-Koshiy, Qozizoda
Rumiy, Ali Qushchi singari zamondosh olimlar va boshqa ko‘plab
shoirlar, san’atkorlar, tarixchi va faylasuflar, munajjimlar, matematiklar,
Do'stlaringiz bilan baham: