Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

«Kitob  surat  al-arz»  deb  ataladi.  Bu  lotincha  «geografiya»  so‘zining 

arabchaga  aynan  tarjimasi  boiib,  arz  -   yer,  grafa  -   tasvirlash,  surat 

degani.  Al-Xorazmiy  bu  asarini  836-847-yillar  orasida yozib  tugatgan. 

Shundan  1037-yilda ko‘chirilgan yagona nusxasi bizgacha yetib kelgan.

Al-Xorazmiyning  «Kitob  at-tarix»  asarida  miloddan  awalgi  312- 

yildan to milodning 828-yilgacha xalifalikda yuz bergan voqealar hikoya 

qilinadi.  Shunday qilib,  al-Xorazmiyning «Kitob-at-tarix» asari xalifalik 

tarixining  unchalik  maium  boimagan  taraflarini  yoritadigan  muhim 

harakatlar, xalq qo‘zg‘olonlari haqida muhim xabarlar, fan va madaniyat 

tarixiga oid qimmatbaho dalillar keltiriladi.

Endi «Kitob at-tarix»ning o‘rta asrlar tarixnavisligida tutgan o‘miga 

qisqacha  to‘xtaladigan  boisak,  olimning  bu  asari  butun  o‘rta  asrlar 

mobaynida  Sharq  tarixnavisligiga  bevosita  ta’sir  ko‘rsatib  kelgan. 

Shunga ko‘ra, al-Xorazmiy  o‘rta asr tarixnavisligida muayyan an’anaga 

asos solgani va uning ilk vakillaridan biri boigani shubhasizdir.

Tarixiy  manbalarda  qayd  etilishicha,  al-Xorazmiyning  «Quyosh 

soatlari haqida risola», «Musiqa haqida risola», «Yahudiylami eralari va 

bayramlarini aniqlash haqida risola» kabi asarlari ham boigan.

Shunday  qilib,  al-Xorazmiyning  eng  sermazmun  davri  xalifa  al- 

Ma’mun davri boiib, u xalifalikda birinchilar qatorida kundalik hayotda 

turli  tabiiy-ilmiy va ijtimoiy fanlaming kerakligini va  ilmsiz rivojlanish 

boimasligini  tushunib  yetgan  edi.  U  ilm-ma’rifat  inson  hayotini 

osonlashtirishini,  uning  kundalik  faoliyatida  yordam  berishini  anglab 

yetgan  olimlardan  edi.  Al-Xorazmiy  olamni  bilishga  intilib,  diniy  va 

milliy  yoki  irqiy  chegaralami  tan  olmay,  turli  din  va  millatga  mansub 

xalqlaming  ilmiy  yutuqlarini  o‘zlashtirgan  edi.  U  moddiy  olam 

hodisalarini  talqin  qilishda,  undagi  qonuniyatlami  bayon  etishda  faqat 

ilmga va tajribaga tayangan.  Al-Xorazmiy  arifmetikaga doir «Hisob al-

244

---

hind»  risolasida  aytadi:  «Men  hindlar  9  ta  harfdan  (ularni  o ‘zlari 

xohlaganlaricha joylashtirishlariga ko ‘ra)  istagan sonlarini tuzishlarini 

ko ‘rganimdan  keyin,  o ‘rganayotganlarga  osonlik  bo‘lishi  uchun  bu 

harflardan nima hosil bo ‘lishini ko ‘rsatishni azm qildim».

Al-Xorazmiy  o‘z  ilmiy  izlanishlarida  insonparvarlik  g6oyalariga 

asoslanib inson hojatini chiqarish va uning manfaati uchun ijod etar edi. 

Al-Xorazmiyning  quyidagi  so6zlari  uning  dunyoqarashini  belgilab 

beradi. Algebraga^doir «Aljabr muqobala hisobihaqida qisqacha kitob» 

asarida  u  aytadi:  «Men  kishilarga  hisoblashda  nima  kerakligini 

(tekshirib)  qaraganimda,  buning  hammasi  son  ekanligini  ko‘rdim». 

Agar  al-Xorazmiyning  matematikaga  oid  ikkala  asari  ham  umumari 

olganda  hisob  va  songa  taalluqli  ekanligini  nazarda  tutsak,  olim  bu 

asarlari  bilan  insonning  kundalik  hayotida  hisobga  ehtiyojini 

qondirishga harakat qilganligini ko‘ramiz.

Al-Xorazmiy 

inson 

tafakkurining 

quwatiga, 

kishilaming 

imkoniyatiga ishonar va o‘z asarlarini ularga bag‘ishlar edi. U algebraga 

bag‘ishlangan risolasida...  «bu asarniyozishdan maqsadi kishilar unga 

o ‘z nigohini qaratar degan  umid» ekanligini uqtiradi. Demak,  u insonni 

kundalik hayotida o‘z aql-idroki, tafakkur quwatiga tayanishga undaydi.

Al-Xorazmiyning  insonparvarlik  g‘oyalari  olimlaming  vazifasi  va 

burchi,  ulaming  insoniyat oldidagi mas’uliyati  haqida aytgan so‘zlarida 

ham namoyon boigan:  « 0 ‘tmish davrlarda o ‘tganxalqlaming olimlari