ohanglari, ulaming nomlari va ta’riflari, ritm (iyqa)lar va ulaming
turlari, maqomlar va turlicha bo‘lgan ovozlaming navlari, ijrochi-
musiqachi va bastakor hamkorligi to‘g‘risida batafsil maiumotlar
beradi. Bu maiumotlaming qimmati shundaki, al-Xorazmiy yashagan
o‘rta asr musulmon Sharq madaniyatining gullab-yashnagan davrida
musiqa san’atining ahvoli haqida to ia tasawurga ega boiamiz.
Umuman,
Abu Abdulloh al-Xorazmiy matematik bilimlar
tarkibidagi arifmetikani ta’riflar ekan, birlik, o‘nlik, yuzlik, minglik
sonlami bir-biriga ko‘paytirish, birini ikkinchisiga boiish, qo‘shish,
birini ikkinchisidan ayirish jadvallarini, agar bu boiaklaming ildizi
boisa, ildizini topish amallarini tushuntirib beradi. Geometriya, ya’ni
«handasa» so‘zi - forscha boiib,
mndoza» degan ma’noni anglatadi,
deydi. Olim, handasa ilmi shunday ilmki, uning yordamida biz oichovni
bilamiz, chiziqlami, qismlar yuzasini vajismlami o‘zaro taqqoslab ko‘ra
olamiz, deb keng ta’riflaydi va teoremalaming fors va yunon tillaridagi
atamalarini qiyoslab sharhlaydi. Yulduzlar haqidagi ilm - astronomiya
haqida to‘xtalib, sobit yulduzlar va ular orasidagi 12 burj nomlarini
birma-bir keltiradi: Hamal (22 martdan), Savr (aprel), Javzo (may),
Saraton (iyun), Asad (iyul), Sunbula (avgust), Mezon (sentyabr), Aqrab
(Oktyabr), Qavs (noyabr), Jad (dekabr), Dal (yanvar), Hut (fevral).
Shuningdek, u Katta Ayiq va Kichik Ayiq (yetti qaroqchi) turkumlariga
kiradigan yulduzlaming yoiini, osmonda ro‘para turishlarini, ularning
harakati, cheklanishlari va to‘xtashlarini ham aks ettiradi. Shu bilan
birga yulduzlar haqidagi ilm arabcha (Tan-jim», yunoncha esa
«Astronomiya» deb atalishini izohlab, planeta (sayyora)laming
yoidoshlari va ulami kuzatuvchi asboblar - usturloblar to‘g‘risida ham
keng maiumotlar beradi.
Allomaning ijodiy merosida logika (mantiq) haqidagi fikrlari ham
alohida diqqatga sazovordir. Mutafakkiming fikricha, mantiq fikrlash
qonun-qoidalari haqidagi fan boiib, uning yordamida inson o‘z
tafakkurini tarbiyalaydi. Uning «harakat qiluvchi aql», «moddiy aql»,
«idrok etuvchi aql» haqidagi mantiqiy va pedagogik-psixologik taiimoti
inson xulq-atvori normalarini qamrab oladi. Binobarin, inson axloqiy
xatti-harakatlari va xulq-atvorlarining negizi, Abdulloh al-Xorazmiy
ta’rificha, shaxsning aql bilan amaliy idrok etishidir.
Amal qiluvchi aql o‘z navbatida «uyg‘otuvchi» va «o'ylovchi»
kuchlar bilan bogiangandir. Amal qiluvchii aqlning «uyg‘otuvchi» kuch
bilan aloqasining ahamiyati shundan iboratki, amal qiluvchi aql ta’rifi
ostida undan ba’zi bir tasawurlar, chunonchi uyalish, or-nomus kabi
226
tasawurlar yuzaga keladi,
« 0 ‘ylovchi» kuch bilan amal kiluvchi inson
faoliyatining rejalarini belgilab beradi. Demak, Abdulloh al-
Xorazmiyning flkriga kra, amal qiluvchi aql insonning yolg‘onchilik,
z o ‘rayonUk va soxtalik kabi salbiy axloqiy xatti-harakatlariga ta ’sir
ko ‘rsatadi.
Abu Abdulloh al-Xorazmiy tabiblik bilan bevosita shug‘ullanmagan
boisa-da, uning tibbiyot fani haqidagi qarashlari ham ancha diqqatga
sazovordir. Olimning inson tani va a’zolari, har bir a’zoning sogiomligi,
turli kasalliklaming sababini va ulaming paydo boiish sharoitlarini,
a’zolar va organizmga salomatlikni qaytarish uchun qoilanadigan dori-
darmonlar, ulaming xususiyati va foydasini bilish, tabiblik hunarida
qoilanadigan barcha vositalar va asboblarni bilish tocg‘risidagi
maiumotlari qiziqarlidir.
«Mafotih ul-ulum» asarining sakkizinchi bobini ikki bo6limi hayl
ilmiga, ya ’ni mexanikaga bagishlangan. Olimning ta’rificha, mexanika-
narsalami tabiiy holati va ulaming turli qismlari orasidagi o‘zaro
munosabatiga muvofiq keladigan sun’iy buyum-narsalami yaratish
maqsadida ulaming holatini o‘rganish to6g6risidagi fandir. Asaming
birinchi boiimida mehvar, parma asboblari, harbiy qurol-aslahalarini
yasash asboblari va manjaq, zambarak, to6p, zanjir, o6q-yoy tayyorlash
qoidalari bayon etilgan boisa, ikkinchi boiimda esa suv quwati bilan
ishlaydigan fawora charxpalak, suv tegirmoni kabilar haqida so‘z
boradi. Kimyo fani haqidagi bob uch bo6limdan iborat boiib, bu
boiimlarda «kimyo» so6zining kelib chiqishi, kimyo sanoatida
ishlatiladigan asboblaming nomlari, turlari va ulaming ishlatilishi
to6g6risida qisqacha tushuntirishlar berilgan. Ma’danlar, javohirlar,
suyuq moddalar, ulaming kimyoviy xossalari, rangi, ko6rinishi, ogirligi
ham ta’riflangan.
Darvoqe,
Abu
Abdulloh
al-Xorazmiy
asarining
kimyoga
bag6ishlangan bo6limi materialning joylanish tartibi va bayon uslubi
bilan Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo ar-Roziyniiig (875-925-
yillar) «Kitob madxal at-ta’limi» («Kimyoni o ‘qitishga kirish kitobi» )
asarini eslatadi.
Ar-Roziyning bu asarida kimyoviy asboblaming tuzilishi va
yasalishi, moddalaming tasnifi hamda ba’zi kimyoviy tajribalar bayon
qilingan. Bu maiumotlar o6sha davrdagi kimyo fanining taraqqiyot
darajasi haqida yetarlicha tasawur hosil qilish imkonini beradi, shu
sababdan Abdulloh al-Xorazmiy tomonidan qomusiy asar yaratish
227
uchun aynan «Kitob madxal at-ta’limi» ning tanlab olinishi tasodifiy
emas, albatta.
Shuningdek, yana bir xorazmlik kimyogar olim Abul Hakim
Muhammad ibn Abdul Malik Al-Solihiy al-Xorazmiy al-Qosiy ham ar-
Roziy va Abdulloh al-Xorazmiyning yuqorida zikr etilgan asaridan
ta’sirlangan holda faqat o‘z kuzatishlari va tajribalari natijalariga
suyangan holda 1034-yilda «Ayn assan’a va aun as-sana’a» («Al-
Do'stlaringiz bilan baham: 
