«Ilmu m a’rifatdan nima foyda, deguvchi qpol va badmuomala
johillar torisida Beruniy deydiki, ular insonning boshqa hccyvonotdan
ustunligi ilm tufayli ekanini bilmaydigan va ilmsiz inson o ‘z
mazmunidan mahrum bo ‘lajagini ular fahmlamaydilar...
Ilmni uning mohiyati uchun rganadilar. Ilm o ‘zi lazzat
bag‘ishlaydi. Odamlar ilm tufayli ezgulikka erishadilar. Ular ilm tufayli
yovuzlikdan xalos topadilar. Shuning zi eng aniq foyda, eng katta
davlat emas-mi, axir».
Buyuk olim Beruniyning ilm ta’rifida aytgan bu so‘zlari ilm-fan
qimmatini ko‘klarga ko‘tarish, yana ayni haqiqatni lo‘nda va ishonarli
bayon qilishning aniq namunasidir. Beruniy ilm dushmani boigan,
undan nima foyda bor deguvchi johillami tanqid qilish bilan
cheklanmaydi. Balki, shunday kimsalar foyda deb hisoblagan
tushunchalaming tubanlik ekanini ochib tashlaydi. Olim ilmning
208
turmushni har bir sohasida chin foyda yetkazajagini qat’iy nisbatlar
orqali isbotlab ko‘rsatadi.
Shuning uchun ham Beruniy jamiyat hukmdorlarini ilm ahllarini har
tomonlama qo‘llab-quwatlashga, hurmat qilishga chaqiradi. Qomusiy
olim «Hindiston» asarida: «Ular zamonning iqboli bo‘lib, turli fikr va
xotiralar ularga qo‘shilib borsa ko‘payadi. Odamlaming ilmga rag‘bat
qilishi, ilm va ilm ahllarini hurmat qilishi o‘sha iqbolning belgilaridir.
Ayniqsa, hukmron kishilaming ilm ahliga ko‘maklashuvi turli ilm
olamining boyishiga sabab bo‘ladi» - deb yozadi. Bemniyning
uqtirishicha, olimlar yaratgan ilmiy asarlar faqat nazariy-amaliy
ahamiyatga ega emas, balki ma’naviy ahamiyatga ham egadir. U fanga
beg‘araz xizmat qilish olimning burchi, yoshlaming ilmga nisbatan
ehtiyoj va talablarini qondirish esa fanning vazifasi ekanligini ta’kidlab,
olim va ustozlami g‘ayirlik va g‘arazgo‘ylikka yo‘1 qo‘ymaslikka da’vat
etadi.
Beruniyning fikricha, yoshlaming ijtimoiy kamoloti ilm-fan
yordami bilan tarbiyalanadigan yuksak intellektual va axloqiy qoidalami
hamma joyda joriy qilish jarayonida amalga oshiriladi. U insonning
axloq-odobli boiishi, yurish-turish va hayot kechirishning barcha
qoidalariga rioya qilishi lozimligini ta’kidlaydi. Shunday boiish awalo
uning o‘ziga bogiiq, chunki «inson o‘z ehtiroslariga hukmron, ulami
o‘zgartirishga qodir, o‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlami
maqtagulik narsalarga aylantirishga uni ma’naviy shifokorlik bilan
davolashga hamda asta-sekin axloq haqidagi kitoblarda ko‘rsatilgan
usullar bilan illatlami bartaraf etishga qodirdir».
Bcruniy insonning tabiati va insonning janiiyatdagi o‘mi
masalalariga baho berishda ham o‘z davrining yirik tarbiyashunos olimi
edi. Olim o‘z asarlarida inson o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy mavjudot
ekanligini, u faqat boshqa kishilar bilan birgalikda yashay olishini
ta’kidlaydi. Uning yozishicha, odamlar o‘z ehtiyojlarining ko‘pligi,
dushmandan saqlanish zarurligi sababli, bir-birlarini qoilab-quwatlash,
bajargan ishlari orqali o‘zlarini ham, boshqalami ham ta’minlash
maqsadida umg‘-aymoqlari bilan jamoalarga birlashgan. Mutafakkir
iisonning olijanobligi haqida mulohaza yuritib, insonning qiyofasi uning
hayot tarzi, taiim-tarbiyasi bilan aniqlanadi, degan xulosaga keladi.
Mana shu fikrlarining o‘ziyoq Beruniyni kishilik jamiyati vujudga
kelishi va insonning taiim-tarbiyasi muammosiga aql-idrok bilan
yondoshganini ko‘rsatadi. Alloma Bemniy ayni chog‘da iste’dodli
tarbiyashunos boigan. Olimning «Kitob al-javohir fi-ma’rifat al-
209
javohir» («Mineralogiya»), «A1 asorul boqiya anil-qurun il-xoliya»
(«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklan>), «Attafhim-li avoidi
sinoatit tanjim» («Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalar»),
«Tarixul hind», («Hindiston») va boshqa asarlarida pedagogika va
psixologiya masalalariga oid g‘oyat qimmatli fikr-mulohazalari
mavjuddir. Olim ilmiy-pedagogik faoliyatida o‘z davrida ma’lum
boigan deyarli barcha fan yutuqlariga tayangan, tarbiyashunoslik va
ruhshunoslik ilmi bo‘yicha dadil fikrlami ilgari surgan. «Hind
munajjimlari yoniga borganimda»,-deb yozadi u «Hindiston» asarida,
dastlab o‘zimni muallim huzuridagi shogird kabi tutdim, chunki men
ular orasida muhojir va ulaming yutuqlari, usullaridan bexabar edim.
Shu borada bir oz bilim orttirgach, men ularga riyoziyot fanining
haqiqiy usullarini tushuntira boshladim. Ular huzurimga to‘p-to‘p boiib
kelar, hayron qolar, shuningdek, mendan foydali bilim olishga
intilishardi».
Bilim tarqatish ishtiyoqi bilan toiib-toshgan Beruniy Evklidning
riyoziyot ibtidosi haqidagi kitobi va Ptolemeyning «Almagest» asarini
hindlaming sanskrit tiliga tarjima qilgan. Bundan tashqari, hindlarga
o‘zining usturlob haqidagi asarini aytib turib yozdirdi. Talabalar
tushunishi oson boiishi hamda ular turli kitoblami qidirib yurmasligi
uchun u o‘z asarini iloji boricha sodda yo‘sinda yozar edi.
Beruniy
«Tafxim»
(«Munajjimlik
fanining
maiumotlarini
tanishtirish kitobi») nomli asarida didaktika muammolariga, ayniqsa,
riyoziyot fanlarini o‘qitish va uni keng yoyishga jiddiy e’tibor bergan.
Olimning mazkur asari o‘ziga xos qomusdir, unda arifmetika, algebra,
handasa va falakiyotga oid turli masalalar bo‘yicha talay maiumotlar
to‘plangan. Shu boisdan «Tafxim»ni faqat muhim ilmiy asar debgina
emas, balki g‘oyat ko‘p qirrali tarbiyaviy hikmatlarga boy o‘quv
qoilanmasi desa boiadi.
Beruniyning awalgi salaflaridan, jumladan, Evkliddan farqi
shundaki, u bu o‘quv qoilanmasida shaklga ta’rif berar ekan, eng awalo
shaklning ta’rifini aytadi, so‘ng uning nuqtalari, chiziqlari va yuzasi
haqida so‘z yuritadi. Bundan juda katta pedagogik va didaktik maqsad
ko‘zlangan (shogird awalo ko‘zi ko‘rib turgan narsani- shaklning yoki
jismning o‘zini idrok etadi, uni his etadi, so‘ng uning mavhum
xislatlari— nuqtalari, chiziqlari va hokazolari haqida mulohaza yuritadi
Evklidda esa aksincha). Xuddi shu jihati bilan Beruniy o‘rta asr
Sharqida Forobiyning «o‘rganishni his etayotgan narsadan - shaklning
yoki jismning o‘zidan boshlash, so‘ng uning yuzasi yoki hajmi,
210
chiziqlari va nuqtasiga o‘tish lozim» degan didaktik g6oyasini targib
etadi.
Olim o4z asarlarida olg‘a surilayotgan flkrlami o4quvchi-talabaga
tez yetkazish maqsadida ulaming nomlarini ham tushunarli qilib ataydi.
Masalan, «Dono fikrlar majmuasi», «Tafakkur hamda shuur mashqi» va
boshqa asarlarida bayon etilayotgan fikrlarni hayotda, turmush
amaliyotida ishlatilishiga qarab birinchi darajali vazifa deb qaraydi va
shuning
uchun
u
o6zidan
oldingi
tadqiqotchilaming
aksari
mulohazalarini o4z zamondoshlariga moslab, tahrir etib, xatolardan xoli
tarzda taqdim qiladi.
Beruniy zining ma’rifiy-pedagogik qarashlarida taiim-tarbiya
birligi va axloq masalalariga ham faqat o‘z davrining yetuk mutafakkiri
sifatida emas, balki yetuk tarbiyashunos olim sifatida yondoshadi.
Iste’dodli mutafakkirning ma’rifiy-didaktik qarashlarida, o‘quvchi-
talabalami o6qitish va tarbiyalash jarayonida, birinchidan, turli mavzular
yuzasidan mulohazalar yuritishni, shuningdek, o‘quvchi-talabani
zeriktirmaslikni, xotirasiga malol keltirmaslikni ta’kidlab: «Bizning
Do'stlaringiz bilan baham: |