Toshkent Moliya

4-mavzu. ISHCHI KUCHI VA ISHSIZLIK.

Reja

1. 
   Ishsizlik tushunchasi va ishsizlik darajasining o'lchanishi.
   
2. 
   Ish izlash va Friksion ishsizlik.
   
3. 
   Real ish haqi va tarkibiy ishsizlik.
   

Tayanch so'z va iboralar: Ishsizlik, ishchi kuci, friksion Ishsizlik, tarkibiy Ishsizlik, davriy ishsizlik, iqtisodiy faol aholi, mehnat bozori, real ish haqi, ishchi kuchiga talab, ishchi kuchi taklifi.

1. Ishsizlik tushunchasi va ishsizlik darajasining o'1chanishi

IshSlZlik ko’pchilik odamlarga to’g’ridan-to’g’rl va qattlq ta’sir qiladigan makrolqtlsodly muarnTYıO hisoblanadi. Ko’pchllik uchun ishdan ajrallsh bu yashash standartlarlnlng pasayish f va psixologik tushkunlik degani. Ajablanarli emaskl, ishsizlik siyosiy debatlarning tez tez takrorlanib turadigan mavzulari va o’sha siyosatchilar o’zlarining maqsadli siyosatlari ish yaratlshga yordam berishini takldlashadi. Iqtisodchilar l5hsizlikni uning sabablarini bilib olish va ishslZllkka taslr qlladfgan jamiyat siyosatlarinl Tivojlantirishga yordam berish uchun o’rganishadi. Shunday siyosatlardan bazilari masalan job-training dasturlari odamlarga ish topishda yordam beradi. Boshq6llari, lshsizlikdan sug’urtalash bazi bir zarurat, ehtiyoj, yo’qchlliklarni yengillashtlradi. Yuqori mlnimal lsh haqi qonunlari mıSOl uchun, ishchi kuchining eng kam layoqatli va tajribali a’zolari orasida ishsizlik darajasini ko’tarib yuboradi deb o’ylashadi. BiZning lshchi kuchi boZori to’g’rlsidagl muzokaralarimiZ hallgacha ishslZllkni inkor qilib kelmoqda. yniqsa, mllliy daromad modeli iqtisodiyot har doim to’llq bandlikda bo’ladi degan faraz bilan qurilgan. Haqiqatda, ishchi kuchi tarkibidagl har bir shaxsda ish mavjud emas. Barcha ochlq bozor iqtisodlyotida, har qanday vaqtda bazi

odamlar lshsiz bo’lib kelishgan.

Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida ishlab chiqarish resurslari to'liq foydalanilmay qoladi.

YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo’lgan mehnat resurslaridan to’liq foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon bo'ladi.

Makroiqisodiy tahlilda mehnat resurslari emas balki ishchi kuchi kategoriyasidan ko’proq foydalaniladi.

Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi.

Mehnat bozorida boshqa resurslar bozori singari talab va taklif qonuni amal qiladi. Ishchi kuchining bahosi hisoblangan real ish haqi hajmi oshsa ishchi kuchiga bo’lgan talab qisqaradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa ishchi kuchiga bo'lgan talab ortadi, ishchi kuchi taklifi esa kamayadi. Ishchi kuchiga bo’lgan talab miqdorining ishchi kuchi taklifi miqdoridan kam bo'lishi ishsizlikni keltirib chiqaradi.

ishsizlar — bu, ishchi kuchining bir qismi bo’lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo’lmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir.

ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

Ishsizlik darajasi = (ishsizlar soni / ishchi kuchi soni)x100

Har kuni blr nechta odamlar o’z ishlarini yo’qotishadi yokl t6l5hlab ketlshadl, va ba’Zi lshsizlar ishga yollanadi. Bu davriy inqiroz va oqim ishsiz bo’lgan ishchl kuchlning blr qlsmini belgilaydi. Bu qlsmda bfZ ishslZlik tabiiy darajasiTıl TlUnalar belgllashini ko’rsatadlgan ishchi kuchl dinamikasi modelini rivojlantiramiz . Biz biroz muloxaza bllan boshlaymiz, keling L lshchlni belgilaslTl. E lshlayotgan lshchi kuchi 5Orll Val U fShSlZlar son i. Har bfr ishchi gokf ishli yoki ishsiz bo’lgani uchun, Ishchf kuchi ishsizlar va lsh bilan bandlarning yfg’lndfsidir.

L—E+U

Bunda- ishsizlik darajasi U/L ga teng. Ishsizlik darajasiga qanday omillar taslr qilishini ko’rishimiz uchuTı, faraz qilayllk ishchi kuchi L o’zgarmas va ishchi kuchldagi ishlilar E va ishsizlar o’rtasidagi shaxslarning ko’chlshiga bog’langan. Keling s lshdan ayrillshning darajasini belgilasln, ishlaydiganlardan har oyda ishinl yo’qotgan yoki tashab ketganlar qisml. F ish tOplshning darajasini ifodalasin, lshsiz shaxslarning har oyda lsh topadlgan qisUıl. Job separation darajasi s va job finding darajasi f birgalikda ishsizlik daFaj6lSlnl ko’rsatib beradl. Agar ishsizlik darajasi oshmasa ham pasaymasa ham, bunday holat ishchi kuchl bozorl barqaror bo’lgan vaziyatda bo’ladi, unda ish topadigan odamlar sonl fU, ishini yo’qotadigan odamlar soni s Ega teng bo’lishi kerak. Bunday barqaror holatni quyidagicha yozlshimiz mumkin.

fU—sE

BIZ bu tenglamadan ishslZllknlng barqaror darajasini tOplShda foydalanishiTrıiZ rnuTılkln. Ishchi kuchi haqidagi tarifimlZdan, E—L-U; bu ish bilan bandltlT' SOnl ishchi kuchidan ishsZlzlar sonini ayirganga teng. Agar barqarorlik sharoitida E ni (L-U) bllan almtlshtirsak, topamiz

fU—s(L-U1





² Robert E. Hall, “A Theory of the Natural Rate of Unemployment and the Duration of Unemployment,”

Journal o[Monetary Economics 5 (April 1979): 153-169.




Ishdan ajralish
Ish bilan band

tl

Ish topish (f)

Ish bilan bandlik va ishsizlik o*rtasidagi o'zgarishIar. Har bir davrada ishini yo'qotgan ishsizlar qismi S va ish topishlarning F ning bir qismi. Ishdan ajralish va ish topishning daraialari ishsizlik daraiasini beleilavdi.

Keyin, tenglamaning ikkala tarafini L ga bo’lamiz, qo’lga kiritish uchun





Endi, U/L yechamiz, topishimiz uchun


U s

Bu esa quyidagicha yozilishi mumkin





Bu tenglama barqarorlik sharoitidagi ishsizlik darajasi job separation darajasi s va job finding darajasi f ga bog’liqligini ko’rsatadi. Job separation darajasi qanchalik yuqori bo’Isa, ishsizlik darajasi ham shuncha yuqori bo’ladi.Job finding darajasi qanchalik yuqori bo’Isa, ishsizlik darajsi shunchalik past bo’ladi. Mana quyida son bilan keltirilgan misollar Faraz qiling, ishlilarning 1 foizi har oyda ishini yo’qatadi (s —0.01). bu o’rtacha oganda ish 100 oy yoki taxminan 8 yil davom etadi deganidir. Yana faraz qiling, ishsizlarning 20 foizi har oyda ish topadi (f—0.20), shunday ekan ishsizlikning vaqt oralig’i o’rtacha 5 oy davom etadi. Demak, ishsizlikning barqaror darajasi


L (.›. T.1 l

L (.J. .11 1 (. .2(.1

F.›.O47i .

Bu misoldagf ishs fZllk darajasl fffxi7ff/fao 5 foiZnl tashkil etadi. IshslZlfk tabiiy darajasining bunday oddiy modelida jamiyat sf yosati IlChun muhim ma’no mazmun bor. IshsiZllkning tabily darajasini pasaytlrishnl maqsad qildan har qanday siyosat yoki job separation darajasinl kamaytlrishi kerak yoki job findfng darajasini kO’tarfshul kerak. O'z navbatida, job separation va job finding darajasiga tasir qiladiagan har qanday siyosat shuningdek ishsizlikning tabiiy darajasini o’zgartfradl. Bu model ishsizlik darajasini job separation va job finding ga bog’lashda foydali bo’Isa ham, u markazly savolga javob berishda oqsaydf: birlnchi O’Tanda nimaga ishsizlik bo’ladi? Agar har doinn tezlik bllan ish topaolganda, unda job finding darajasl yuqorl bo’lardi va ishsizlik darajasi olga yaqln bo’lardi. IshSlZlik daraja5lning bu modeli shunl taxmin qfladikf unda, l5h topish bir onda sodir bo’ladigan narsa emas, ammo u nlmaga deganni tushlntirlshda oqsaydl. Keylng ikkita bo’limda, ishslZllknlng ikkita yashirln sabablarini ko’rib chiqamlZ. ish lZlash va ish hoql barqarorligl³.

2. Ash izlash va Friksion ishsizlik