Toshkent moliya va iqtisodiyot kolleji

Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining guruhlanishi

Guruhlanish turi	Хarajat turlari
Ishlab chiqarish jarag’nidagi iqtisodiy o’rniga qarab	Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab	Kompleks va bir elementli
Tannarxga o’tkazish usuliga qarab	To`g`ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga qarab	O’zgaruvchan va o’zgarmas
Yuzaga kelishiga qarab	Doimiy va bir vaqtli
Ishlab chiqarish jarag’nida ishtirok etishiga qarab	Ishlab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka qarab	Samarali va samarasiz

Хarajatlar tarkibi O’zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom»da belgilab qo’yilgan. Ushbu Nizomga muvofiq xarajatlar ikki guruhga bo’linib hisobga olinishi belgilangan:

1. 
   mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
   

2) mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar.

Bundan tashqari, moliyaviy faoliyat bo’yicha hamda favqulodda xarajatlar alohida hisobga olinadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

a) bevosita va bilvosita material xarajatlar;

b) bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari;

v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.

Bevosita xarajatlar deb, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga to`g`ridan-to`g`ri, ya’ni bevosita o’tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Bilvosita, ya’ni egri xarajatlar deb, hisobot oyi davomida yiG’ib-taqsimlovchi hisobvaraqlarda hisobga olinib, tannarxni kalkulyatsiya qilishda, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga biron-bir ko’rsatkichga mutanosib ravishda taqsimlash yo’li bilan qo’shiladigan xarajatlarga aytiladi.

2. Davr xarajatlari (operatsion xarajatlar):

a) mahsulot sotish xarajatlari;

b) ma’muriy yoki boshqaruv xarajatlari;

v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar;

3. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar:

a) foizlarni to’lash bo’yicha xarajatlar;

b) xorijiy valyuta bilan operatsiyalar bo’yicha kurslardagi salbiy farqlar;

v) qimmatbaho qoG’ozlarga qo’yilgan mablag`larni qayta baholash natijasidagi zararlar;

g) moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar;

4. Favqulodda xarajatlar daromad (foyda)dan olinadigan soliq to’lagunga qadar foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.

Mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo’lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Yuqoridagi xarajatlar iqtisodiy mazmunga ko’ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi:

• 
  ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ga ajratmalar;
  
• 
  asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
  

Mаvzuni mustахkаmlаsh uchun sаvоllаr:

1. 
   Kalkulyatsiya nima?
   
2. 
   Mahsulot tannarxini aniqlashning qanday usullar mavjud?
   
3. 
   Oddiy usulda mahsulot tannaxi qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Jarayonli usulda mahsulot tannarxi qanday aniqlanadi?
   
5. 
   Buyurtmali usulda mahsulot tannarxi qanday aniqlanadi?