|
Dehqonchilik - Q ishloq x o ‘jaligining asosini d o n ishlab
chiqarish tashkil etadi. H ar yili dunyo b o ‘yicha 2,5 m illiard
to n n a d o n m ahsuloti yig‘ib olinadi, qayta ishlanadigan
yerlam ing yarm ini donli ekinlar egallaydi. D onli ekinlarning
u ch ta asosiy tu ri ajratiladi: b u g ‘doy (d o n yalpi m ahsulotining
28 foizini), sholi (26 foiz) va m akkajolxori (25 foiz). Bug‘doy
dunyoning 70 ta m am lakatida yetishtiriladi. Asosiy d o n
yetishtiruvchi davlatlar A Q S H , X itoy, U kraina, Rossiya,
Q ozog‘iston,
K anada,
Avstraliya.
H indiston,
A rgentina,
F ransiya hisoblanadi. Bug‘doy eksport qiluvchi davlatlarga
A Q SH , K anada, Avstraliya, A rgentina, F ransiya kiradi. D o n
va d o n m ahsulotlari tannarxiga k o ‘ra ja h o n qishloq x o ‘jaligi
tovar aylanm asida g o ‘sht va g o ksht m ah su lo tlarid an so ‘ng
ikkinchi o ‘rin n n i egallaydi. D unyo d o n xo'jaligi geografiyasida
o ‘zgarishlar
ro ‘y
berm oqda.
Osiyo
hozirda
ja m i
d o n
m ahsulotining teng yarm ini berm oqda.
D onli ekinlard an ikkinchisi - bu m akkajo‘xori ekinidir.
M akkajo‘xori Shim oliy A m erika hind ularin in g oziq-ovqati
b o ‘lgan b o ‘lsada, keyinchalik b u tu n dunyoga nafaqat, oziq-
ovqat, balki oziqa va texnika ekini sifatida tarqalgan. H ozir-
gacha
h am
Shim oliy A m erika
m akkajo‘xori
eng
k o ‘p
ekiladigan
m in taq alard an biri
b o ‘lib
qolm oqda.
D unyo
m akkajo‘xori hosilining 40 foizi, ja h o n eksportining 75 foizi
A Q SH ga to ‘g‘ri keladi. A m m o shunga q aram asdan, oxirgi
yillarda bu ekin turi b o ‘yicha, Osiyo davlatlari salm og‘i biroz
ortib bordi va ja h o n m akkajo‘xori m ahsulotining - bera
boshladi. Y er sharidagi yirik m akkajo‘xori yetishtiruvchi
davlatlarga A Q SH , X itoy, Braziliya, M eksika, R um iniya va
Fransiya kiradi. M akkajo‘xorini asosan Y aponiya, K oreya
RespubUkasi,
M alayziya
va
G ‘arbiy
Yevropa
davlatlari
(Ispaniya, Buyuk B ritaniya, Belgiya) sotib olishadi.
Asosiy sholi yetishtiruvchi davlatlar X itoy, Bangladesh,
Indoneziya, Y aponiya, T ailand, M yanm a, V etnam , F illipin va
Janubiy K oreyadir. Shuningdek, A Q S H . M eksika, Braziliya va
0 ‘rta O siyoning b a ’zi respublikalarida h am sholi yetishtirish
yo‘lga q o ‘yilgan. Q and lavlagi m o ‘tadil kengliklar ekini b o ‘lib,
uni asosan Fransiya, U kraina, Rossiya, A Q S H , Polsha,
82
G erm aniy a, V engriya, Italiya va X itoy yetishtiradi. Shakar-
qam ish b u n d an farqli ravishda tro pik kengliklarda, eng aw alo ,
L otin A m erikasi-B raziliya, K uba, M eksika, K olum biya ham da
Osiyo davlatlari, X itoy, H in diston, P okiston va Indoneziyada
o ‘stiriladi. R ivojlangan davlatlardan A Q SH va Avstraliyada
yirik shakarqam ish plantatsiyalari m avjud.
Paxta tolasi qadim da H in d isto n va M eksikada ekin sifatida
kiritilgan.
Bu
issiqni,
n am n i
sevuvchi
m o ‘tad il
iqlim
m intaqasining ekini tu proqq a, o ‘g‘it va sug‘orishga alohida
e ’tib o r talab qiladi. D uny od a yiliga 20 m ln to n n a paxta tolasi
yetishtiriladi. Y etakchi paxta tolasi ishlab chiqaruvchilarga:
Xitoy (jam i dunyo m ahsulotining 25 foizi) A Q S H , H indiston,
Pokiston, Braziliya, Turkiya, M isr, Avstraliya va 0 ‘rta Osiyo
respublikalari, xususan 0 ‘zbekiston kiradi. Asosiy paxta tolasi
chetga eksport qiluvchi davlatlar birin ch i o ‘rind a A Q SH
(jaho n eksportining
1/4),
ikkinchi o T in d a 0 ‘zbekiston,
so ‘ngra T u rk m an isto n va Avstraliya hisoblanadi. A n ’anaviy
uzu n tolali M isr paxtasi qim m atliligi jih atd an alo hid a ajralib
turadi. K o‘pgina davlatlarda o ‘rta tolah paxta yetishtiriladi.
M oyli ekinlard an eng m uhim i kungaboqar (Rossiya,
U kraina. Bolgariya, Q ozog‘iston, V engriya, R um iniya), soya
(A Q S H , X itoy, Braziliya, M eksika), yeryong‘o q ( G ‘arbiy
Afrika, H indiston) h am dunyo b o ‘yicha k o ‘p m iqdorda
ekiladi. Shuningdek, yer sharida cho y ishlab chiqarish (3 m ln
to n n a)
H indistonda,
X itoyda,
S h ri-L ankada,
K eniyada,
Indoneziyada, T urkiyada, Y aponiyada, E ron da, Bangladesh,
G ruziya, va Rossiyada, kofe esa (yer shari b o ‘yicha 3 m ln
to n n a
kofe
ishlab
chiqariladi)
Braziliya,
K olum biya,
Indoneziyada,
M eksika,
G vatem ala,
Etiopiya,
U ganda,
H ind iston va K osta-R ikada y o ‘lga q o ‘yilgan.
Janu biy A m erikaliklar ekini b o 'lg an kartoshka m o ‘tadil
m intaqad a yetishtiriladi. U ni oziqa sifatida, spirt va kraxm al
o h shda
keng
foydalanishadi.
B u nd an
tashqari,
hozirgi
kungacha kartoshka kam bag‘al ahoUning eng m u h im oziq-
ovqati b o ‘lib xizm at qilib kelm oqda. 90-yillargacha kartoshka
Rossiya, Polsha va X itoyning asosiy ekini b o ‘lib kelgan b o ‘Isa,
keyinchalik X itoy yetishtirish b o ‘yicha birinclii o ‘ringa chiqib
oldi.
83
Issiq talab jan ub iy A m erikaliklar ekini b o ‘lgan tam aki
m o ‘tadil iqlim m intaqasida ko‘plab yetishtiriladi. A m m o
shunga qaram asdan, yer sharining barcha m intaqalarida
tam aki ekiladi. In so n sog‘lig‘iga tam akining salbiy ta ’siri keng
targ‘ib
qilinishiga
qaram ay,
uni
yetishtirish
sezilarli
qisqarganicha yo‘q. T am aki sanoatida va xalqaro savdoda
Angliya va A m erikaning yirik kom paniyalari hukm ronlik
qilishadi. Tam akichilik O siyoda (dunyo hosilining 3/5 ),
Shim oliy va
Jan ub iy
A m erikada,
Sharqiy va
G ‘arbiy
Y evropada keng rivojlangan. Asosiy tam aki eksport qiluvchi
davlat A Q SH dir.
Tabiiy kauchuk olish XIX asrdan y o ‘lga q o ‘yilgan b o ‘lib.
qishloq xo‘jaligining yangi tarm o g ‘i hisoblanadi. D astlabki
davrlarda bu ekin Janubiy A m erikada ekilar edi, keyinchalik
kon traband a
yo‘li
bilan
Osiyoga
keltirilgan.
A vtom obil
sanoatining keng taraqqiy etishi tropik m intaq alard a kauchuk
plantatsiyalarining Osiyo, Afrika va Janu biy A m erikada keng
yoyilishiga sabab b o ‘ldi. S u n ’iy kauchuk ishlab chiqarish
y o ‘lga q o ‘yilganligi tabiiy kauchukka n isbatan 3 m artaga ko‘p
m ahsulot ishlab chiqarish ortishiga olib keldi. N atijada,
hozirda tabiiy kauchuk yetishtirish geogratiyasi o ‘zgardi.
D unyodagi jam i kauchukning 9 /1 0 qismi O siyoda, qolgani
Afrika va Jan ub iy A m erikada yetishtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
