|
Aholining takror barpo b o iish i ko‘rsatkichlari
(har1000 aholiga nisbatan, 2012 yil)____________
M intaqalar
Tug‘ilish
0 ‘lim
Tabiiy
ko‘payish
M exanik
ko‘payish
Butun dunyo
20
1 2
-
Afrika
36
11
2,5
-1
Amerika
16
7
10
0
Osiyo
18
7
1,1
0
Avstraliya
va
Okeaniya
18
7
1,1
4
Yevropa
11
11
0,0
2
Rossiya
13
14
-0,1
2
O'zbekiston
23
5
/ Л
-2
Manba: Population Reference Bureau. 2012. World Population Data Sheet.
Y evropa davlatlari aholisi jinsiy tarkibida ayollam ing 45-50
foizi xalq x o ‘jaligida band. Osiyo, A frika davlatlarida esa bu
raqam ju d a kichik. A frikada ayollam ing atigi 5 foizi ishlab
chiqarishda qatnashadi. M anbalarda k o ‘rsatilishicha, agrar
davlatlar qishloq joylarida tu g ‘ilish darajasi 30-40 prom illedan
h am baland. Q ishloq aholisining hisobiga shah ar aholisi o ‘sib
boradi. N atijada, urbanizasiya jarayoni tugfilishga asta-sekinlik
bilan o ‘z ta ’sirini o ‘tkazadi. T ug‘ilishga ijobiy ta ’sir etuvchi
om illardan biri n ik o h qurish yoshi hisoblanadi. E rta nikoh
qurish, ajralishning kam ayishi. tug ‘ilish darajasini k o ‘taradigan
37
qulay dem ografik vaziyat hisoblanadi. Q ato r Osiyo davlat
larida, Afrika, Osiyo va L o tin A m erikasi davlatlarida yoshlar
erta nikohga kiradi, G ‘arbiy Y evropada esa, aksincha.
1970—2005-yillar davom ida tu g ‘ilishning eng tez k am a
yishi Shim oliy A m erikaga to ‘g‘ri keladi (shu davr ichida 1,6
m arta kam aygan). U ning asosiy sabablardan biri sh ahar
aholisining o'sish idir. M asalan, A Q S H va K anad ada sh ahar
aholisining 195 0-199 9-yillard a 64 % d an 75 - 79 % gacha
o ‘sgan. B a’zi joylarda davlat to m o n id an olib borilayotgan
tu g ‘ilishni cheklashga qaratilgan dem ografik siyosat h am
tughlishning kam ayishiga olib keladi. B uni X orijiy O siyoning
eng aholisi k o ‘p davlatlari - X itoy va H in d isto n m isolida h am
k o ‘rish m um k in. X itoyda oiladagi bolalar sonini cheklash
davlat dasturiga
kiritilgan.
1970-yillardan boshlab
aholi
o ‘rtasida tug ‘ilishni kam aytirish u ch u n q ato r tadb irlar q o ‘liana
boshladi. N atijad a, X itoyda tu g ‘ilish keskin kam aydi.
B M T m a ’lum otlariga qaraganda, 1970-1974-yillar h a r b ir
ayol
0
‘zining farzand k o ‘rish davrida o ‘rtach a 4,8 farzand
koT gan b o ‘lsa, 1986-1990-yillarda 2,1 va 1,4 ta d a n farzand
k o ‘rishgan. X itoy davlati konstitutsiyasida e r-x o tin farzand
k o ‘rish rejalashtirishi zarurligi
qayd
etilgan.
F arzand lar
tug'ilishini rejalashtirish b o ‘yicha m axsus q o ’m ita tashkil
etilgan, oilada farzandlar tug ‘ilishi u c h u n h u k u m a td an rasm iy
ruxsat olinishi zarur.
K ech nikohga kirish belgilangan,
institu td a
o ‘qish
davom ida
tu rm u sh
qurishga
ruxsat
berilm aydi. O ilani rejalashtirish shiori «Bir oilaga-bitta bola»
siyosati
hozirda
o ‘z
natijasini
berm oq da.
A m m o,
bir
vaqtlardagi dem ografik portlash hisobiga tug hlganlam ing
bugungi ku nd a o ‘rta va nafaqa yoshiga yetib kelayotganligi,
X itoy dem ografik siyosatida yana b ir katta m u am m o n i keltirib
chiqarm oqda.
O qibatda,
aholi
o ‘rtasida
qariyalar
va
nafaqoT lar soni keskin ortishi, tu g ‘ilayotgan oiladagi b itta bola
oltita o d am n i boqishi kutilm oqda.
H in disto nd a h a m tug ‘ilish davlat to m o n id a n nazorat
qilinadi. O ilada bolalar sonini cheklash m illiy davlat dasturi
1951-yili qabul qilingan. Bu m asala yuzasidan b ir qan ch a
tashkilotlar maxsus ta d q iq o t olib boradilar. U lar jum lasiga
oilani rejalashtirish assotsiatsiyasi, H in d isto n Qizil yarim oy
38
jam iyati kabi tashkilotlari kiradi. O ilani rejalashtirish m illiy
davlat dasturi H in d isto n d a «Biz ikkitam iz-bizga ikkita» shiori
ostida ish olib boradi. Bu dasturga b in o an nikohga kirish yoshi
k o ‘tarilgan. N atijad a, tu g‘ilish va aholining tabiiy k o kpayish
darajalari b irm u n ch a pasaydi. M asalan, 1970-yillardan buyon
h a r b ir ayol o ‘z um ri davom ida k o ‘rgan farzandlari soni 5,4
d a n 1,7 gacha kam aydi. A m m o shunga qaram asdan, dunyoda
tu g ‘ilayotgan h a r 5 ta chaqaloqning 1 tasi H indistonga to ‘g‘ri
keladi. H in d isto n d a tug 'ilishn in g kam ayishiga aholi savodlilik
darajasining oshishi h a m ta ’sir etm oq da. M asalan, 1971-yili
H in d isto n aholisining 29,4 % savodli b o ‘lgan b o ‘lsa, hozirgi
davrda 40 % d a n yuqori aholi savodlidir.
A holining tak ro r barpo b o ‘lishi nafaqat, tu g ‘ilishga, balki
o ‘lim jarayoniga h am bog‘liq. 0 ‘lim avlodlar alm ashinuvidagi
asosiy jaray o n hisoblaniladi. A holi o ‘lim i turli sabablar
natijasida
r o ‘y beradi.
A hohning tabiiy o ‘sishi
ham d a
kam ayishida m u h im dem ografik jaray o n b o ‘lib ishtirok etadi.
О ‘lim ning ro ‘y berishida asosan en do gen va ekzogen om illam i
sabab qilib k o ‘rsatildi.
E ndogen o m illar-organizm ning ichki rivojlanishi, uning
shakllanishi va qarishi, insonning yashash faoliyati, qobiliya-
tining pasayishiga
sabab b o ‘ladigan
om illardir.
O datda,
en d og en o m illar tufayli keksa yoshdagi aholi k o ‘p ro q o ‘lim
topadi. B uni, od atda, m e ’yoriy hodisa, deb baholashadi. Biroq
aholining yosh qatlam ida h a m en d og en sabablar tufayli o ‘lim
hodisasi ro ‘y beradi. Bularga davosi y o ‘q irsiy kasalliklar,
n o jo 'y a voqea-hodisalar kiradi.
E kzogen o m illar-od am larda tashqi t a ’sir b ilan bog‘liq
paydo b o ‘ladigan o ‘lim lar b o ‘lib, b u o m illar ta ’siri oqibatida,
aholining tu rli yoshdagi kishilari turli vaqtda turli jo y d a vafot
etadilar. U shbu om illarga ichki yuqum li kasalliklar, kasb
kasalliklari, og‘ir m eh n at va m e h n at sharoitlari oqibatida,
yuzaga kelgan kasalliklar, baxtsiz hodisalar, zaharlanish,
narkom aniya, alkogolizm va ho kazolar kiradi. H ozirgi zam o n
sanoati, urbanizatsiya, texnika taraqqiyoti, avtom atlashtirish,
xalq x o ‘jaligini kim yolashtirish natijasida, atrof-m u hitn in g,
atm osfera havosining buzilishi, o q ar suvlam ing ifloslanishi,
o ‘lim hodisasining yanada k o ‘payishiga sabab b o ‘lm oqda.
39
0 ‘lim hodisasining katta yoki kichik k o ‘rsatkichni tashkil
etishi b ir yoshgacha b o ‘lgan bolalar o ‘limi bilan bevosita
bog‘liq. H a r 1000 ta tughlgan chaqaloqqa to ‘g ‘ri keladigan
go‘daklar o ‘lim i dunyo b o ‘yicha 56 tani tashkil etadi.
S hu nd an , A frikada bu raq am 89 ta, Y evropada 9 ta,
O keaniyada 26 ta, O siyoda 53 taga teng.
Afrika
davlatlarida
dunyo
b o ‘yicha
u m u m iy
o ‘lim
k o ‘rsatkichi o ‘ta baland. H a r 1000 kishiga to ‘g ‘ri keladigan
aholi o ‘lim i 15-20 %0, b a’zi joylarda 25
Do'stlaringiz bilan baham: |
