Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Aktivlar va passivlarning davr boshi (oxiri) dagi balansi: 
Aktivlar (talablar). 
Passivlar (majburiyatlar). 
1.Nomoliyaviy aktivlar 
3.Moliyaviy majburiyatlar 
2.Moliyaviy aktivlar 
4.O’ziga tegishli kapitalning sof 
7
Валентей С.Д. Накопление национального богатства на фоне мировых тенденций // Мировая экономика и 
международные отношения. – 2011. – №4. С. 30.

---

193 
qiymati (n1+n2-n3) 
BMT ning MHT-93 dagi kontseptsiyasiga binoan milliy iqtisodiyot va uning 
sektorlari bo’yicha mulkiy holatni – boylikning hajmini hisoblash mumkin. 
Aktivlar va passivlar balansining yil boshi va oxiridagi ko’rsatkichlarini 
solishtirishi natijasida, sof aktivlar – milliy boylikning hajmini o’zgarishi (mutlaq 
va nisbiy) ni aniqlash imkonini beradi. Iqtisodiy statistikada sof aktivlar – milliy 
boylikni hajmini hisoblashda moliyaviy aktivlar (talablar) va moliyaviy passivlar 
(majburiyatlar) faqat tashqi mamlakatlarga nisbatan olinadi, chunki ichki talablar 
va majburiyatlar mamlakat miqyosida bir-biri bilan qoplanib ketadi. 
Mamlakatning sof aktivlari – milliy boyligi – mamlakatning mulkiy holati 
ko’rsatkichi zaxira ko’rsatkichlari turkumiga kiradi. U mahsulot, yalpi ichki 
mahsulot, yalpi milliy daromadi ko’rsatkichlari (bular “oqim” ko’rsatkichlari) dan 
farq qiladi. Zaxira ko’payishi (kamayishi) hajmini va unga ta’sir etgan omillarni 
quyidagi formula yordamida hisoblash mumkin:
A
1
=A
0
+

iq
+

bs
+

r 
 
bu erda: A
0
, A
1
–yil boshi va oxiridagi aktivlarning qiymati;

iq
- iqtisodiy 
harakatlar (ishlab chiqarish, sotish –sotib olish, in’om etish) natijasida aktivlar 
qiymatining o’zgarishi; 

bs
- aktivlar qiymatini iqtisodiy harakatlarga bog’liq 
bo’lmagan boshqa faoliyatlar tufayli o’zgarishi (foydali qazilmalarning ochilishi, 
tabiiy ofatlar va boshqalar natijasida); 

R 
– aktivlarning nominal qiymatini 
inflyatsiya (deflyatsiya) natijasida o’zgarishi. 
Barcha sabablarga ko’ra aktivlar qiymatini o’zgarishi (amaldagi baholarda): 

A
= A
1
-A
0
; agar aktivlarning fizik hajmini o’zgarishini, ya’ni dinamikasini 
o’rganmoqchi bo’lsak, unda baho (narx) faktorini ta’sirini e’tiborsiz qoldiramiz. 
Bunda aktivlar dinamikasi, indeksi I
A
=A
1
R0
: A
0
; bunda A
1
R0 
=

q
1
p
0
, solishtirma 
narxlarda baholangan aktivlarning yil oxiridagi qiymati.
Iqtisodiy aktivlarning hajmi dinamikasi va boshqa jihatlarini to’laroq 
o’rganish uchun statistika amaliyotida birinchi navbatda ular tasniflanadi, ya’ni 
klassifikatsiya qilinadi. Tasniflashda turli-tuman aktivlarni u yoki bu muhim 
belgisi – xususiyati, xossasiga binoan oldindan belgilangan guruhlarga ajratiladi. 
Bu guruhlar BMT ning statistika komissiyasi tomonidan barcha mamlakatlar uchun
standart holida tavsiya etiladi (3-jadval).
3-jadval