Toshkent moliya instituti "soliqlar va soliqqa tortish" kafedrasi saidkarimov shuxrat shakirovich

BOB. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN SOLIQLARNI HISOBLASH USLUBIYATINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI.

1. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni hisoblash tartibini takomillashtirishda xorijiy davlatlar tajribalaridan foydalanish istiqbollari.

Federativ va unitar davlatlar byudjet tizimining tuzilishi va byudjetlararo munosabatlar, yani mamuriy va byudjet tizimining darajalari, moliyaviy resurslarning byudjelararo qayta taqsimlash mexanizmlari va byudjet tizimini turli pog’onalarida zayom mablag’larining jalb qilinishi o’tish davri xususan O’zbekiston uchun muhim axamiyat kasb etadi.
Rivojlangan mamlakatlarda byudjetga tushadigan soliq tushumlari umumiy miqdoridagi fuqarolar daromad solig’ining ulushi quyidagicha: AQShda – 39 foiz, Buyuk Britaniyada – 24,8 foiz, Shveytsariya va Shvetsiyada – 35 foiz, Frantsiyada – 14 foiz (Frantsiyada byudjet daromad manbai bo’lib asosan daromaddan olinadigan soliq emas, balki iste’molga solinadigan hisoblanadi). Iqtisodiy va rivojlanish bo’yicha hamkorlik tashkiloti qatnashchisi bo’lgan mamlakatlarda aholidan olinadigan daromad solig’i umumiy soliqlar tushumida o’rtacha 30 foizni tashkil etadi. Daromad solig’i etakchi o’rindaligi qator omillarga bog’liq: Birinchidan, bu – shaxsiy soliq, ya’ni to’lovchi haqiqatda olgan daromad ob’ekti bo’lgan soliqdir, bu taxmin etilayotgan, muayyan iqtisodiy sharoitlarda olinishi mumkin bo’lgan o’rtachaga keltirilgan soliq emas. (o’rtachaga keltirilgan daromad asosida aniq - yerga, mulkka va h.k.ga solinadigan soliq belgilanadi); Ikkinchidan, daromad solig’i soliqqa tortilish asosiy tamoyillarini yalpi umumiylik va teng miqdordalikni maksimal darajada amalga oshirish imkonini beradi.
Daromad solig’ini undirishda asosiy kamchilik uni to’lashdan bosh tortish uchun keng imkoniyatning mavjudligidir. Frantsiyada, masalan, soliq to’lashdan daromadning uchdan bir qismigachasi yashiriladi, Shvetsiyada esa 25 foizgacha daromad uchun deklaratsiya to’ldirilmaydi. Shuning uchun, asosiy bo’lgani
holda daromad solig’i rivojlangan mamlakatlarda aholidan olinadigan yagona soliq emas. U aniq soliqlar – yer, uy, ovchilik, pul sarmoya va h.k.lar bilan qo’shilgan. Bu qaysidir darajada daromadning yashirilishi tufayli byudjet yo’qotishlarini bartaraf etish va mulkdan samarasiz foydalanishning oldini olish imkonini beradi.
Meros va sovg’a tarzida o’tadigan mulk solig’i shaxs haqiqiy daromadini hisobga olish vositasi sifatida oxirgi o’rinda turadigan soliqdir. Har bir jismoniy shaxsdan undiriladigan daromad solig’i bazasini hisob-kitob qilishda soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdor tushunchasiga duch kelinadi. Soliq solinmaydigan eng kam miqdor kategoriyasiga o’z mohiyati va ahamiyatiga ko’ra standart chegirma deb ataluvchi chegirma – AQSh qonunchiligida nazarda tutilgan imtiyozga yaqindir. Standart chegirma soliq solinmaydigan eng kam miqdor bilan baravar ravishda qo’llanib kelinadi. U soliq solinmaydigan eng kam miqdor singari qat’iy qayd etilgan summada, masalan, 3 ming dollar bilan (yolg’iz soliq to’lovchilar uchun), 5 ming dollar bilan (er-xotinlar uchun) va 2 ming dollar bilan (bir uy xo’jaligidagi har bir shaxs uchun) ifodalanadi. Masalan, to’rt kishidan iborat bir oila – 8 ming dollar standart chegirmaga ega²⁴.
AQShdagi imtiyozning muhim farqi shundan iboratki, soliq to’lovchi standart chegirma o’rniga o’z chiqimlarini moddalar bo’yicha hisoblash usulini qo’llash mumkin. Bu xarajatlarni yalpi daromaddan chiqarib tashlashga ruxsat etiladi (tibbiy xizmat va dori-darmon sotib olish xarajatlari; tish doktori xizmatlariga xaq to’lash; ipoteka krediti bo’yicha to’lanadigan foizlar va shu kabilar). Bizda bu xildagi xarajatlar soliqqa tortiladigan daromaddan chiqarib tashlanmagan. Chunki hozircha, bizning nazarimizda, mamlakatimiz iqtisodiyoti bunday imtiyozli xarajatlarga tayyor emas. Bu aholining daromadlarini soliqqa tortishni yanada takomillashtirish yo’lida yangi bosqich bo’lishi mumkin edi. Tahlillar shuni ko’rsatadiki, AQShda aholidan olinadigan daromad solig’ining asosiy farqi kamayuvchan (regressiv) usulda soliqqa tortiladi. Bizda esa daromadning oshishi bilan soliq stavkasi ko’payib boruvchi, ya’ni progressiv


²⁴ James E.Smith. West Federal taxation: Taxation of business entities. 2005 e. p. 129.
usulda. O’rganilayotgan mamlakatlar ichida Amerikada jismoniy shaxslar daromad solig’i byudjet daromadlari tarkibida anchagina katta salmoqqa egadir. Daromad solig’i bo’yicha asosiy qonuniy hujjat bo’lib 1970 yildagi qonun hisoblanadi. Bunda har yili yangi byudjetlarga o’zgartirishlar kiritilishi mumkin har bir davlatda soliq tizimining o’ziga xosligi jismoniy shaxslardan ham daromad solig’ini undirish mexanizmining o’ziga xosligini belgilaydi.
Amerika federal hukumatida moliya yili 30 sentyabrda tugaydi. Soliqqa tortiladigan daromad deganda odatda ish xaqi, asosiy ish xaqidan tashqari barcha daromadlar, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlar, pensiyalar, dividendlar, foizlar, royaltilar va daromadlarning boshqa turlari kiradi. Biroq, soliq to’lovining aniq miqdorini aniqlashda barcha daromadlardan barcha xarajatlarni tegishli tartibda chegirib tashlashdan qolgan daromad qabul qilinadi. Ulardan eng muhimi soliqqa tortilmaydan minimumdir. Undan yakka tartibdagi pensiya ta’minotiga yo’naltiriladigan bir oila uchun 50 ming dollardan oshmaydigan summalar, 10 ming dollar miqdorida yakka tartibda deklaratsiya to’ldiradigan er-xotinlar uchun va 35 ming dollar miqdorida alohida soliq to’lovchilar uchun chegirib tashlanadi. Agar jismoniy shaxs tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullansa, unda sog’lig’ini sug’urta qilishga ketgan mablag’ning 25 foizi miqdoridagi summa chegiriladi. Har bir soliq to’lovchining daromadi 2050 dollar miqdoridagi soliq solinmaydigan minimumga kamaytiriladi. Qaramoqda bo’lgan har bir boqimanda uchun ham shu summa soliqqa tortilmaydi.
Daromad solig’ining hisob-kitobi soliqqa tortilmaydigan minimumni chegirib tashlashdan boshlanadi. Tibbiy xizmatga aloqador transport xarajatlari ham hisobga olinadi. Bu xarajatlar hisob-kitobi xaqiqiy miqdorlaridan kelib chiqib yoki har bir mil uchun 6 tsentlik limitdan kelib chiqadi. Tibbiy xizmatdan foydalanish tufayli uydan tashqarida bo’lgan har bir kecha uchun 50 dollar miqdorida chegirma beriladi. Soliqqa tortiladigan daromaddan to’langan shtatlar va mahalliy soliqlar summalari, ko’chmas mulk soliqlari chegirib tashlanadi. Agar uy sotib olganda kreditdan foydalanish foizlari 1 mln. dollardan (alohida
deklaratsiya to’ldiriladigan er-xotinlar uchun - 500 ming dollar) oshmagan hollarda bu xarajatlarga ham soliq bazasi kamaytiriladi. Investitsion kreditlaridan foydalanganlik uchun foizlarning 1 ming dollar miqdori (alohida deklaratsiya to’ldirilganda esa - 500 dollar) chegiriladi. Shaxsiy ahamiyatdagi kreditlar foizlarning esa 10 foiz miqdorida chegiriladi. Xayriya jamg’armalariga ajratmalar qilinganda korrektirovka qilingan daromadning 50 foizi miqdori soliqqa tortilmaydi. Tabiiy ofat va o’g’irlik tufayli zararlar ham soliqqa tortilmaydi.
Kasbiy faoliyat, malaka oshirish bilan bog’liq transport va yo’l xarajatlari ham soliqqa tortilmaydi. Yaponiyada esa o’rta daromadli soliq to’lovchining 30 foizgacha miqdordagi daromadi soliqdan ozod etilishi mumkin²⁵.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, soliq stavkalarining miqdori daromad solig’ining byudjet daromadlaridagi salmog’iga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq emas. Ya’ni soliq stavkasi qancha katta bo’lsa, soliq tushumlar ham shuncha katta bo’ladi, degan xulosa chiqmaydi. Bu degani har bir davlat jismoniy shaxslar daromadini soliqqa tortishda o’z ustivor yo’nalishi va byudjet manfaatlaridan kelib chiqadi. Lekin, har ikki holatda ham bir narsa shartli ravishda mavjud bo’lishi kerak, ya’ni soliq stavkalari progressiv bo’lish kerak.
Buyuk Britaniya soliq tizimi asosan o’tgan yuz yillikda shakllangan bo’lib, o’sha davrdagi soliq tizimining o’ziga xos hususiyatlari hozir ham saqlanib qolgan. Buyuk Britaniyada 1973 yilda o’tkazilgan soliq islohoti jismoniy shaxslar daromadini soliqqa tortish tizimiga anchagina o’zgartirish kiritdi va uni umumiy bozorga a’zo davlatlar soliq tizimlariga bir muncha yaqinlashtiradi. Hozirgi vaqtda jismoniy shaxslar daromadini soliqqa tortish tizimiga barcha rivojlangan davlatlarga xos bo’lgan muammolar tufayli yuzaga kelayotgan o’zgarishlar ro’y bermoqda. Bundan tashqari Buyuk Britaniya soliq tizimida yuz berayotgan o’zgarishlar asosan, Leyboristlar hukumati olib borayotgan siyosatga mos kelmoqda. Ohirgi o’n yillikda anchagina soliq tadbirlari o’tkazildi, jumladan aholi daromad solig’i stavkalarining bosqichma-bosqich 33 foizdan 22


²⁵ Брызгалин А.В. Налоги и налоговое право. –М.: «Аналитика -Пресс». 1998. стр. 140
foizga tushirildi, aholining turli qatlamlariga soliq imtiyozlari berish tamoyillari o’zgardi, ba’zi soliq turlari bekor qilindi, bir qator soliqlar joriy etildi. Umuman olganda esa soliq qonunchiligining isloh qilinishi daromad solig’ining murakkab tarkibiga oid muammoni echishga, uning tamoyillarini takomillashtirishga, aholini to’g’ri soliqlar bilan soliqqa tortishdagi soliq bazasini kengaytirishga qaratilgan edi.
Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlari soliqqa tortilmaydi: natural ko’rinishda beriladigan nafaqalar, agar ular faqat shu nafaqani oluvchilar tomonidan ishlatilsa va ularni pul ko’rinishiga aylantirish mumkin bo’lmasa, milliy jamgarma sertifikatlari bo’yicha foizlar, nogironlar nafaqalari, talabalarga beriladigan stipendiyalar, ishsizlik, kasallik va onalik nafaqalari.
Britaniya soliq tizimi esa ikkita xususiyatga egadir. Birinchidan, soliq tizimi qanday ishlayotgannini kamdan-kam odam tushunadi. Ikkinchidan, uning o’ziga ketadigan xizmatlar juda qimmatdir. Amerikaliklar qoidasiga ko’ra soliq idorasi bilan yilida bir marta uchrashadilar. Angliyalik soliq to’lovchi esa to’rt marta uchrashadi. Bu Angliya soliq tizimining o’ziga xosligini ko’rsatadi. Inglizlar soliq deklaratsiyalarni topshiradilar va ularga soliq idorasi soliq to’langanligi to’g’risidagi cheklarni yuboradi.
Fuqarolardan undiriladigan mol-mulk solig’i Germaniyada mol-mulkdan olinadi va butunlay yerlar byudjetlariga tushadigan soliqdir. Soliq 1990 yilgi mulkiy soliq to’g’risidagi qonun asosida, 1991 yilni baholash to’g’risidagi qonunda mol-mulkni hisobga olish va baholashning asosiy qoidalari, Federal Konstitutsiyaviy sudning 1995 yildagi qaroriga muvofiq undiriladi. Ushbu soliqqa doir amaldagi qonunchilik har doim ham Konstitutsiyaga to’g’ri kelavermaydi. Shuning uchun bu soliqni undirish bo’yicha albatta bir qator o’zgartirishlar joriy etiladi.
Yangi o’lkalarda yashash joyiga ega bo’lgan jismoniy shaxslar, shuningdek ularda joylashgan korporatsiyalar, shirkatlar uchun alohida qaror qabul qilingan. Ular 1991 yildan 1998 yilgacha bo’lgan davrda mulkiy soliqni to’lashdan ozod qilingan. Mulkiy soliq bo’yicha soliq solinmaydigan eng kam miqdorlar va ko’p
sonli imtiyozlar mavjud. Mol-mulkning boshqa turlarini belgilashda bir qator imtiyozlar mavjud. Masalan: umumiy summasi 110 000 evrodan kam bo’lgan foizli va foizsiz kapital qarzlar, jamgarma omonatlari, bank aktivlari, mamlakatdagi va xorijiy to’lov vositalari, aktsiyalar va ulushlar hisob kitob uchun qabul qilinmaydi.
Shuningdek, sug’urta qilingan shaxslarning bevalari va etimlariga to’langan summalar, pensiyalar va boshqa renta e’tirozlari, ijtimoiy sug’urta hisobidan to’lovlar, aholining bandligi jamgarmasidan nafaqalar va shu kabilar hisobga olinmaydi. Shaxsiy soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdorlar: mulkiy soliqning alohida hisoblanmasligiga ega har bir shaxs yoki umumiy hisoblanmasida qatnashuvchilar (er, xotin va bolalar) 120 000 evroga teng soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdorga ega bo’ladi.
Agar soliq to’lovchi 60 yoshga to’lgan bo’lsa yoki u taxminan 3 yilga nogironlar to’g’risidagi qonunga binoan 100 foizlik, nogironlik olgan bo’lsa, unga 50000 evroga teng soliqqa tortilmaydigan qo’shimcha eng kam miqdor taqdim etiladi. Agar soliq umumiy tarzda hisoblanadigan er-xotinlardan birining sharoiti yosh yoki nogironlikga tegishli shartlarga muvofiq kelsa, unda ularga 50000 evroga teng soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdor taqdim etiladi.
Mol-mulk solig’i yuridik, jismoniy shaxslarning netto mol-mulkiga (qarzlar chegirib tashlanib) soliq hisoblanadi. Soliq stavkalari proportsional va odatda yuqori emas. Masalan, GFRda jismoniy shaxslar uchun stavkalar 0,5 foiz qilib belgilangan. Hozirgi mulkiy soliq shaxsiy soliq hisoblanadi va real soliqlardan farqli ravishda unga soliqqa tortishda soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdor va soliq bo’yicha imtiyozlar hisobga olinadi. Mol-mulkning baholanishi soliq deklaratsiyasiga binoan amalga oshiriladi. Germaniyada soliq to’lovchi jismoniy shaxslarni hisobga olish e’tiborga loyiqdir. Chunki soliq to’lovchilarni soliq inspektorlari emas, fuqaro istiqomat qiladigan obshina hisobga oladi. Fuqarolarning mulklari va yerlari to’g’risidagi ma’lumotlar obshina tomonidan soliq idorasiga har bir to’lovchi bo’yicha beriladi va soliq idorasi ushbu ma’lumotlarni soliq to’lovchining nazorat kartochkasiga asosan shaxsiy
kartochka sifatida ochilgan hisob raqamiga tegishli yozuvlarni kiritadi. Soliq idorasi soliq hisobini tuzib, soliq to’lovchining shaxsiy hisob varaqasiga hisoblangan soliq to’g’risidagi yozuvni kiritadi.

2.