Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

turi, manbasi 
va
 olinish usullariga
ko’ra turkumlanadi.
Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og’zaki 
shakldagi dalillarga qaraganda ishonchliroq bo’lishi mumkin.
Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko’ra ichki, tashqi va aralash dalillarga 
bo’linishi mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma 
yoki og’zaki ko’rinishda olingan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Tashqi auditorlik dalillar uchinchi tomonlardan yozma ko’rinishda (odatda 
auditorlik tashkilotining yozma so’rovi bo’yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.
Aralash auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og’zaki 
ko’rinishda olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni 
o’z ichiga oladi.
Auditorlik dallillar olinish usuliga ko’ra quyidagicha turkumlanadi: a) 
faktlarni tasdiqlash yo’li bilan olingan dalillar; b) hujjatlashtirilgan faktlarni 
aniqlash yo’li bilan olingan dalillar; v) maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida 
aniqlangan dalillar.
Faktlarni tasdiqlash mulklar va majburiyatlar muayyan turlarining 
mavjudligini aniqlashdan iborat. Bu xo’jalik faoliyatidagi faktlar bo’lib, ularni 
fakt-vaziyatlar deb hisoblash mumkin; ular zamonaviy auditning ajralmas qismi 
hisoblangan inventarizatsiya yo’li bilan aniqlanadi.
Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini 

---

120 
to’ldirish uchun asos bo’lgan dastlabki hujjatlarni tekshirish yo’li bilan amalga 
oshiriladi. Bularga tannarxni asossiz ravishda oshirib yuborish yoki tovarsiz 
operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq operatsiyalar misol bo’lishi 
mumkin. Shuningdek, bitta hujjatning turli nusxalaridagi yozuvlarining bir-
birlariga mos kelmaslik holatlari.
Maxsus o’tkazilgan tahlil natijasida faktlarni aniqlash hujjatlarda keltirilgan 
ma’lumotlarni mantiqiy joylashtirish va matematik hisob-kitob qilish yo’li bilan 
amalga oshiriladi. Bunday argumentlash ratsional deb nomlanadi va u audit 
jarayonida salmoqli o’rin tutadi. Masalan: 1) 2910-«Omborlardagi tovarlar» 
schetida korxona mulki hisoblangan tovarlar hisobga olinishi lozim; 2) auditor 
ushbu tovarlar uchun korxonaning mulkiy huquqi mavjudligini aniqlashi zarur; 3) 
taqdim etilgan hujjatlar (shartnomalar, tovarlar hisoboti, bank ko’chirmalari) va 
mulkiy huquqning korxonaga o’tgan paytini aniqlash asosida auditor tovarlarning 
egasi haqida xulosa qiladi.
Auditor fikriga birinchi argument ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Haqiqatda 2910-
«Omborlardagi tovarlar» schetida qoldiq sifatida ko’rsatilgan tovarlar yo’q bo’lsa, 
hech qanday fikr-mulohazaga o’rin qolmaydi. So’ngra uchinchi va to’rtinchi 
argumentlarni ahamiyatliligi bo’yicha ko’rsatish mumkin.