Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov


 E.Chemberlinning monopolistik raqobat



Download 3,72 Mb.
Pdf ko'rish
bet176/233
Sana01.08.2021
Hajmi3,72 Mb.
#134878
1   ...   172   173   174   175   176   177   178   179   ...   233
Bog'liq
Ш.Ташматов. Иктисодий таълимотлар тарихи

14.8. E.Chemberlinning monopolistik raqobat 
nazariyasi 
 
Edvard 
Xeyting 
Chemberlin 
(1899-1967) 
o‗z 
asarida 
monopoliyaning mohiyati, monopol baho va monopol foydaning yuzaga 
kelishining  chuqur  tahlilini  bepradi.  Uning  fikricha  monopoliyaning 
mohiyati  bu  taklif  ustidan  nazorat,  bunda  baho  ustidan  ham  nazorat 
bo‗ladi.  
Differensiatsiya  kuchayib  borgan  sari  har  bir  sotuvchi  absolyut 
(mo‗tloq) monopoliyaga ega bo‗ladi, ammo shu bilan birga o‗rnini bosa 
oladigan  boshqa  mahsulot  ishlab  chiqaruvchining  nomukammal 
raqobatiga  uchraydi.  Shundan  kelib  chiqib,  barcha  sotuvchilar 
«raqobatchi  monopolistlar»  bo‗lib,  «monopolistik  raqobat»  kuchlari 
ta‘siri sharoitida ish yuritadilar.  
Chemberlin fikricha bozorlar o‗zaro bog‗langan, chunki bir-biriga 
bog‗liq  bo‗lmagan  sotuvchilar  vazifasi  bir-biriga  yaqin  bo‗lgan 
mahsulotlarni  realizatsiya  qilishda  hamohangdirlar.  Real  hayotda 
bozorlar  u  yoki  bu  darajada  nomukammaldirlar,  shu  sababli 
muvozanatga  intilish  to‗g‗risida  gapirish  o‗ta  soddalikdir.  Natijada  har 


271 
bir sotuvchi monopolist, deb hisoblanadi, uning o‗z xaridorlari, «noyob» 
mahsulotini  oluvchilari  bo‗ladi.  Bozordagi  monopolistik  sifatida 
baholarni  tartibga  soladi.  Bu  esa  tovarlar  va  xizmatlarning  real  taklif 
hajmi «sof» raqobat sharoitidagidan kam, bahosi esa yuqoriroq bo‗ladi. 
Bu  yerda  mahsulot  differensiyasi  eng  muhim  shart.  Bu  kategoriyaning 
mohiyati  shundaki,  sotuvchilarning  tovari  (yoki  xizmati)  da 
boshqalarnikidan  keskin  farq  qiluvchi  belgisi  bo‗lishi  kerakligidir.  Bu 
belgi  xaridor  uchun  real  yoki  xayoliy  bo‗lishi,  aslida  esa  xuddi  shu 
mahsulotga 
afzallik 
berilishiga 
olib 
kelishi 
shart. 
Bunday 
differensiatsiya  bo‗lgan  sharoitda  xaridorlar  va  sotuvchilar  tasodifiy 
yoki  tartibsiz  juftlikka  (bu  sof  raqobatda  bo‗ladi)  birlashmaydilar,  bu 
yerda afzallika asoslangan tanlov holati yuzaga keladi.  
Sotuvchi-monopolist  qo‗shimcha  xarajatlar  qilish  yo‗li  bilan 
sotilayotgan  mahsulot  hajmini  oshirishi  (bunda  tovar  bahosi  pasayishi) 
mumkin.  Boshqa  xuddi  shunday  tovar  sotuvchilar  esa  bu  shuni  darhol 
amalga  oshira  olmaydi,  deb  raqobatdosh  tovar  markasi  bahosini 
pasaytirish  yoki  yangisini  ishlab  chiqarish  davomida  xuddi  shunday 
choralar  boshqa  raqobatchi  tomonidan  qo‗llanilishi  mumkinligidan 
bexavotir bo‗ladilar.  
Raqobatning  baholanmaydigan  omillari  qatoriga  tovarlar  sifati  va 
reklama  kiradi  va  ular  individual  yoki  alohida  xususiyatlarga  ega. 
Differensiatsiya  mahsulotning  o‗z  ma‘lum  xususiyatlari  asosida 
shakllanishi, maslan, alohida xususiyatlar - fabrika markasi, firma nomi, 
qadoqlash  yoki  tara  (agar  ular  bo‗lsa)  bo‗yicha  yoki  sifat,  shakl,  rang, 
stil asosida individual xususiyatlari bilan belgilanadi.  
Sof raqobat sharoitida alohida sotuvchi bozori umumiy bozor bilan 
qo‗shilib,  faqat  amaldagi  baho  bo‗yicha  istalgancha  tovarni  realizatsiya 
qiladi.  Ikkinchi  holatda  tovarni  sotish  cheklanadi  va  yangi  uchta  omil:   
1)  baho;  2)  mahsulot  xususiyati  va  3)reklamaga  xarajatlar  bilan 
belgilanadi.  Mana  shu  omillar  yordamida  xaridorlarning  iste‘mol 
qarorlariga  ta‘sir  etiladi.  Bunda  baholarni  pasaytirish  omili  alohida 


272 
ahamiyat  kasb  etadi,  chunki  tovarga  baho  pasayishi  mahsulot  sifati 
pasayishi tarzida qilinish ehtimoli bo‗ladi.  
Monopolistik  raqobatning  o‗ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  shuki, 
bunda  baholar  raqobati  yo‗qotiladi,  oqibatda  «quvvatlar  ortiqchaligi 
fenomeni»doimiy  va  odatdagi  hodisaga  aylanadi.  Bu  ortiqchalik 
«jazosiz»  uzoq  vaqt  davomida  ko‗payib  boradi,  chunki  u  doim 
xarajatlardan  kattaroq  bo‗lgan  baholar  hisobiga  qoplanib  turadi.  Butun 
bozorning  ma‘lum  qismini  egallash  darajasini  ko‗rsatuvchi  bu 
ko‗rsatkich  (fenomen)  faqat  alohida  patentlar  va  fabrika  markalari 
bilangina  qo‗llanmasdan  boshqa,  yani  obro‗,  ustalik,  alohida  mahorat 
kabi  hodisalar  bilan  ham  qo‗llab-quvvatlanadi.  Bu  hodisalar  erkin  kasb 
ega  (rassom,  musiqa)si  faoliyat  sohasining  bir  qismi  bo‗lib,  ular  ham     
«monopol daromadlar nazariyasi» predmetidir.  
Differensiatsiyalashgan  mahsulot  baho  muammosi  raqobatli  talab 
va xarajat egri chiziqlari doirasiga kiritilishi mumkin emas, baho haddan 
tashqari past, ishlab chiqarish masshtabi juda katta, korxonalar soni juda 
kichik  bo‗lib  chiqadi.  Bundan  tashqari  raqobatning  yana  ikkita  jihati: 
differensiatsiya va sotish xarajatlari bo‗tunlay tushib qoladi. Shu sababli 
baholarni  to‗la  bilmaslik  mahsulotga  talab  elastikligi  (qayshiqoqlik)ni 
pasaytiradi,  bu  esa  reklama  talabning  elastikligini  oshirishi,  baholar 
raqobatini  esa  ancha  keng  qilishiga  o‗xshaydi  va  baholar  yordamida 
talab etiladigan qo‗shimcha xarajatlarni qoplaydi.  
Raqobat  kurashi  evolyutsiyasi  tovar  sifatini  oshiradi  (buni  patent, 
mualliflik  huquqlari,  firma  himoya  belgilari,  firma  alohida  qadoqlash 
usuli,  mahsulot  sifatini  yaxshilash  maqsadida,  firmaning  qulay 
joylashuvi).  Reklama  esa  erkin  raqobat  sharoitidan  farqli  ravishda 
bozorlar qo‗shilib ketishiga yo‗l qo‗ymaydi.  
Baholanmagan raqobat omillari firmani xaridorlar talabini qondirish 
uchun  yangi  imkoniyatlar  qidirishga  undaydi,  ularga  «havasning  pullik 
qoidalari» ni singdirib boradi.  


273 
Ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari  konsepsiyasida  xarajatlar 
fabrika  doirasida  tovarlarni  ishlab  chiqarishga  ketgan  sarflardangina 
(birinchi)  emas,  deb  qaraladi.  Transport  (tashish),  ajratish  (sortirovka), 
saqlash,  uylarga  yetkazish  xarajatlari  (ikkinchi)  mavjud  bo‗lib,  ular 
talablarni  qondirish  uchun  yanada  yaxshi  qulayliklar  yaratadi.  Ikki  xil 
ko‗rinishdagi  xarajat  o‗rtasida  chegara  o‗tkazish  (ishlab  chiqarish 
xarajatlari, sotish xarajatlari) taklif va talab o‗rtasidagi farq kabi qiymat 
nazariyasida fundamental ahamiyat kasb etadi. Sotish xarajatlari mazkur 
mahsulotga  talabni  oshiradi,  ishlab  chiqarish  xarajatlari  uning  taklifini 
oshiradi.  
―Klassik‖  va  ―neoklassik‖  lar  fikricha  sof  raqobat  iqtisodiy 
o‗sishning  hal  qiluvchi  sharti,  deb  hisoblagan  bo‗lsa,  E.Chemberlin 
ta‘limotiga  ko‗ra  raqobat  -  monopolistlar  orasida  ham  raqobat  doimo 
mavjud,  bu  baholi  va  baholanmagan  raqobat  rivoji  orqali  namoyon 
bo‗ladi  (mahsulot  va  reklama  sifatini  takomillashtirish  bilan  bog‗liq). 
Birinchi  marta  iqtisodiy  liberalizm  g‗oyasida  real  hayotda  sof  raqobat 
ham,  sof  monopoliya  ham  mavjud  emas,  degan  fikr  paydo  bo‗ldi,  o‗z 
mohiyatiga  ko‗ra  monopolistik  raqobat  ko‗p  sonli  sotuvchilar  o‗rtasida 
kuzatiladi, bu raqobat darajasi bir-birini qoplaydigan raqobatlashayotgan 
tovarlar soni ortishi bilan kuchayib boradi.  
Bundan shunday muhim xulosa chiqariladiki, monopolistik raqobat 
sharoitida  xaridor  raqobatlashayotgan  bir  tovarni  boshqasidan,  bir 
sotuvchini  (mo‗tlaq  noekvivalent  bir  xil  tovarni)  boshqa  sotuvchidan 
afzal  ko‗rishi  mumkin.  E.Chemberlin  mantiq‗i  bo‗yicha,  kichik  yoki 
o‗rtacha sotuvchi va ishlab chiqaruvchi ham monopolist bo‗lishi va yirik 
korxona  subyekti  bilan  bo‗ladigan  musobaqada  bemalol  ishtirok  etishi 
mumkin.  
Olim  1937-yil  o‗z  kitobiga  qo‗shimcha  sifatida  (kitob  8  marta 
qayta  nashr  etilgan)  «Nomukammmal  raqobat»  va  «Monopolistik 
raqobat»  kategoriyalari  to‗g‗risidagi  tushuntirishlarida  bir  tomonlilik 
mavjudligini  ta‘kidlaydi,  birdan  bir  hodisaning  ikki  nomi  sifatida 


274 
qarashlarda  o‗zaro  o‗xshashlik  yetarli  baholanadi,  ammo  ularning  farqi 
deyarli  sezilmaydi,  deb  hisoblaydi.  Ko‗pchilik  bu  farqning  ahamiyatini 
tushunmasdan masala faqat terminologiya bilan bog‗liq, deb o‗ylashlari 
mumkin.  
E.Chemberlin  o‗z  tadqiqotlari  xulosasida  raqobat  sharoitida 
monopoliya tabiiy mohiyatiga mustahkam ishonch bildiradi; tadbirkorlik 
ko‗p  hollarda  o‗z  monopoliyasini  barpo  qilish  uchun  imkoni  boricha 
boshqa tadbirkorlar o‗z monopoliyasini kengaytirishiga qarshi choralarni 
kengaytirish va kuchaytirish harakatini qiladi.  
Keyinchalik  E.Chemberlin  va  uning  monopolistik  raqobat 
nazariyasi tarafdorlari tomonidan «guruhiy monopoliya» sharoitida ham 
raqobat saqlanishi to‗g‗risidagi qoida ilgari surilgan. Bunda gap sherik-
raqobatchilar  o‗rtasida  bozorda  ularning  ta‘sir  doiralarini  bo‗lib  olish 
to‗g‗risida  boradi.  Asosiy  maqsad  turlicha  (differensiatsiyalashgan) 
tovar  mahsuloti  bahosini  eng  yuqori  xarajatlar  darajasidan  past 
bo‗lmagan holda realizatsiya qilishdir.  
Hozirgi  davrda  mahsulotning  istisno  sifati  bilan  birga  qo‗shimcha 
baholanmagan monopolistik raqobat shartlari kuchayib bormoqda, bular 
alohida  tovar  yaratuvchi  tomonidan  yaratilgan  texnik  takomillashuv, 
firmaga  obro‗-e‘tibor  keltiradigan  sharoitni  ta‘minlovchi  xaridorlarga 
maxsus xizmat va boshqalar.  
 

Download 3,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   172   173   174   175   176   177   178   179   ...   233




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish