Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225–1274) tan olinadi. U IV asrning oxiri
- V asrning boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik yondashuvning
nomuqobil dogmatik prinsiplarini kiritgan, dastlabki kanonizm maktabi
asoschilaridan biri hisoblangan Avgustin Blajenniyga (Avliyo
Avgustin) (353–430) muxoliflik qildi va uning g‗oyalarini ijodiy davom
ettirdi. V–XI asrlar davomida bu prinsiplarga amal qilib kelindi.
Akvinatning iqtisodiy qarashlari bilan tanishib chiqishdan oldin
dastlabki va keyingi kanonizmning o‗ziga xos xususiyatlarini ko‗rib
chiqamiz.
O‗rta asrning dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlabki
kanonistlar g‗oyasi savdo foydasini va sudxo‗rlik foizini qat‘iy qoraladi.
Ular noto‗g‗ri ayirboshlash va birovning mehnatini o‗zlashtirish natijasi
sifatida tavsiflanib, gunoh sanaldi. Faqat «Odil narx» o‗rnatilgan
43
sharoitdagina ekvivalentli va proporsional ayirboshlash bo‗lishi
mumkinligi uqtirildi (―Odil narx‖ – mehnat va moddiy sarflar bilan
ifodalanadigan narx). Shuningdek, cherkov qonunlari mualliflari antik
dunyo qarashlariga xos bo‗lgan jismoniy mehnatga nisbatan nafratli
munosabatlarga, ko‗pchilik aholining zarar ko‗rishi hisobiga ayrim
shaxslarning boylik orttirish huquqiga qarshi chiqdilar. Yirik savdo,
ssuda operatsiyalari gunohli ish sifatida, umuman man etilgan.
Ammo jamiyatning tabaqalashuvi kuchaygan, shaharlarning soni
va iqtisodiy qudrati oshgan, unda dehqonchilik bilan birga
hunarmandchilik, savdo va sudxo‗rlik rivojlana boshlagan, ya‘ni tovar-
pul munosabatlari jamiyat va davlat taqdiri uchun muhim ahamiyatga
aylangan O‗rta asrning oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar
iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabablarini tushuntiruvchi
«dalillar» doirasini ancha kengaytirdilar. Bu yerda shu narsa nazarda
tutiladiki, dastlabki kanonistlar asoslangan metodologik baza eng
avvalo, avtoritarli isbotlash (diniy kitob va cherkov nazariyachilari
asarlaridan dalil (izoh) keltirish vositasi orqali) va iqtisodiy
kategoriyalarning axloqiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx»
to‗g‗risidagi qoida ham) bo‗lgan. Bu prinsiplarga keyingi kanonistlar
izohlash, aniqlash, qo‗shimcha qilish yo‗li bilan o‗rganilayotgan konkret
xo‗jalik hodisalarning va iqtisodiy kategoriyalarning avvalgi tadqiqot
ma‘nosini o‗zgartirish va hatto qarama-qarshi ma‘no keltirib chiqarish
imkonini beruvchi yana ikkiyoqlama baholash prinsipini qo‗shdi.
Akvinat undan foydalangan holda boylik, qiymat (qimmat), pul, savdo
foydasi, sudxo‗rlik foizi singari boshqa iqtisodiy kategoriyalarni tadqiq
qildi. Ularni quyidagi tartibda ko‗rib chiqamiz.
Boylik – Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan
moddiy ne‘matlar yig‗indisi sifatida, ya‘ni natural shaklda qaralgan.
Agar boylik unga sarflangan mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar
yordamida yaratilgan bo‗lsa, gunoh deb tan olingan. Bu qat‘iy qoidaga
muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumushning ko‗paytirilishi
(jamg‗arilishi) jamiyatning axloqiy va boshqa me‘yorlariga zid
hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo‗yicha «odil narx» xususiy mulkni
ko‗paytirish va «o‗rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo‗lmaydigan
44
manba bo‗lib xizmat qilishi mumkin. Bu uningcha, gunoh
hisoblanmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |