8 .2 . D .R ik a rd o n in g iq tis o d iy t a ’lim o t i
David Rikardo (1772-1823)
klassik iqtisodiy
maktabining atoqli
vakillaridan biri hisoblanadi. U
Londonda badavlat birja makleri yahudiy Avraam
Rikardo
oilasida tug‘ilgan.
Oiladagi
o‘n yetti
farzandning uchinchisi bo‘lgan David yoshligida
muntazam ta’lim olgan emas va u hech qachon kollej
va universitetlarda ham o‘qimagan. Lekin u otasi
139
yordamida tijorat sirlarini yaxshi o‘rgangan va 16 yoshidayoq kontora
va birjada otasiga yordamchi bo‘lib ishlagan.
D.Rikardo 21 yoshida otasi bilan aloqani uzishga majbur bo‘ldi.
Chunki otasi uning xristian dinidagi qiz bilan bo'ladigan nikohiga qarshi
edi. Oradan 5-6 yil o ‘tgach, D.Rikardo birjada o ‘ynab yirik boylik
orttirdi (bu davrga kelib uning oilasida uchinchi farzand tug‘iladi,
keyinchalik bu oila yana beshta farzand ko'radi). D.Rikardo 1810-yilga
kelib London moliya dunyosidagi yirik shaxslaming biriga aylanadi.
1799-yili Bat kurortida D.Rikardo A.Smitning “Xalqlar boyligi ...”
asarini o‘qib chiqqach, unda birinchi bor siyosiy iqtisodga bo‘lgan jiddiy
qiziqish paydo bo‘ladi. Shundan keyin u siyosiy iqtisod bilan
shug‘ullana boshladi va hammani qiziqtirgan savollarga javob berishga
harakat qildi.
Rikardo: uslub, siyosat, predmet
Rikardo iqtisodiy ta’limotlarda o ‘zining sof nazariyasi bilan
iqtisodiyotning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U sanoat davriga xos
ilmlami hajm va uslubda abstrakt tahlil orqali ko‘rib chiqdi.
Rikardo uslubiyoti
D.Rikardogacha Adam Smit siyosiy iqtisodni tahlil qilishda ikkita
yo‘nalishda:
1. 0 ‘z davrining iqtisodiyotini deduktiv nazariya orqali.
2. Zamonaviy va tarixiy institutlar to‘g‘risidagi tasvir orqali
amalga oshirgan.
A.
Smitning bu usuli “tarixiy tavsiflovchi
materiallar”
nazariyasini boyitganligidir. Rikardo aksincha, o ‘z ishida sof nazariy
yondashuviga asoslandi. U o ‘z davrining iqtisodiyotini abstraksiyalash
va deduktiv usulni qo‘llash bilan amalga oshirdi. Uning sof
nazariyasidagi matematik texnikasi biroz qo‘pol bo‘lsa-da bugungi kun
matematiklarini hayratga solmoqda. Garchi Rikardoning usuli yuzaki va
sof nazariy bo‘lsa ham amaliy iqtisod, siyosiy iqtisodiyot uning kuchli
tomonlari bo‘lgan. Jumladan, uning don masalasi bo‘yicha olib borgan
tadqiqotlari uning Angliyadagi ijodi - bug‘doy importi va undan
olinadigan daromadni taqsimlashga o‘z ta’sirini ko‘rsatmagan bo‘lsada,
140
keyinchalik bu nazariya unga amaliy masalalami aniq tahlil qilish uchun
zamin bo‘ldi.
Rikardo va iqtisodiy siyosat
Rikardo o‘z davridagi iqtisodiy muammolami yechishga harakat
qildi, uning asosiy vaqti bug‘doy narxini tushirish, ijara narxlarining
ko‘tarilishi, Angliyadagi ishlab chiqarish va qishloq xo‘jalik o‘rtasidagi
aloqadorlikni asoslab berish bilan kechdi. Ushu holatda eng asosiy savol
bu xalqaro savdoni nazorat qilishda siyosiy manfaatdor taraflami
taqqoslash edi. Yer egalari erkin savdo, unda xarajatlar erkinligi
tarafdori bo‘lsa, Britaniya sanoat vakillari esa ko‘plab qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari va arzon xomashyoni import qilish tarafdori bo‘ldi.
Rikardo
siyosati
keyinchalik
faqatgina
sog‘lom
iqtisodiy
rivojlanishgagina
emas,
balki
qator
iqtisodchilaming
siyosiy
qarashlarining shakillanishiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Rikardo
modeli tarmoqlar o ‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘lanishlarini tahlil qilishda
amaliyotchilar tomonidan keng foydalanildi. Rikardo uslubi (yuqori
abstrakt darajadagi) va uning siyosatga nisbatan yondashuvlari oxir -
oqibatda keyingi iqtisodchilar uchun dasturul amal vazifani o ‘tadi.
Rikardoning iqtisodiy kelishuv predmeti
Rikardo iqtisodiyotning asosiy konsepsiyasida burilish yasadi.
Adam Smit xalqlar boyligini aniqlashda merkantilist g‘oyalariga
tayandi, ammo Rikardo iqtisodiyotning asosiy maqsadi kapitalistlar va
ishchilar o'rtasida daromadlami taqsimlashni tartibga solish qonunini
o‘rganish, deb hisoblagan.
Turgo, Stuart, Smit, Sismondi va boshqalar asarlarida ijara, foyda,
ish haqi va boshqa tabiiy ma’lumotlar berilgan bo‘lsa, siyosiy iqtisod
muammolari: daromad va uni taqsimlash qonunlari ilmiy tahlil
qilinmagan edi18.
Rikardo daromadlami taqsimlash funksiyasiga to‘liq kirishib, uni
tizimda makroiqtisodiyotning bir qismi sifatida tan oldi. Uningcha bu
yerda uch sinf muammosi yotadi, bular: kapitalistlaming foyda olishga
18 David Rikardo, Siyosiy iqtisod va Soliq to g 'risid a D avid Rikardo Ishlari va Yozishmalari. D avid R ikardo, bu ERI.
Pero Sraffa va M H. Dobb, m en (Kembrij: Press Kembrij universiteti, 1953), p. 6.
141
qiziqishi, yer egalarining renta olishi, ishchilaming ish haqi olishi.
Kapitalistlaming aksiyadan oladigan daromadini tushintirish uchun
daromad, foiz, renta va ish haqi nazariyalari yaratildi. Xuddi Smit kabi
Rikardo ham mikroiqtisodiy darajada ish olib bordi (lekin Rikardoning
ko‘p nazariyalari, jumladan, aholi nazariyasi, ish haqi fondi ta’minoti,
kadrlar, narxlaming umumiy darajasi va iqtisodiyotning qisqa va uzoq
muddatli barqarorlik holati kabi makroiqtisodiy masalalardan iborat edi).
Xususan, daromadlami taqsimlashda narxlaming davriy o‘zgarishlariga
to‘xtalib o‘tilgan. Umuman olganda daromadlami taqsimlash funksiyasi
zamonaviy iqtisodiyotining makro va mikro darajadagi oddiy ko‘rinishi,
makroiqtisodiyot nazariyasining esa bir qismidir. Shunday bo‘lsada, u
tomonidan ilgari surilgan qiymatning mehnat nazariyasi nisbiy
narxlaming shakllanishiga tayanch nuqta bo‘ldi. Boshqa tomondan,
Maltus va Rikardoning iqtisodiyotning makroiqtisodiy barqarorlik
g‘oyalari pravoslav cherkov tomonidan qariyb bir asrga yopib qo‘yildi.
Rikardo modeli.
Rikardoning asarlari iqtisodiyot fanining
predmeti va metodini aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodologiyasini
amaliy ishlab chiqishda muhim rol o ‘ynadi. Uning fikricha jamiyatning
sinfiy tuzilishi uning iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi o ‘rinni egallaydi.
Siyosiy iqtisodning asosiy vazifasi «yer mahsuloti» (ya’ni milliy
daromad va milliy boylik)ning uch asosiy sinf o ‘rtasidagi taqsimoti
qonunlarini aniqlashdan iborat. Bu taqsimot ishlab chiqarish sharoiti va
manfaatlaridan kelib chiqishi kerak edi va bu Rikardoning yutug‘i edi,
ammo uning xatosi taqsimot usulini moddiy ne’matlami ishlab chiqarish
usuli bilan bog‘liq qilib qo‘yganligida edi. U mantiqiy abstraksiya
metodidan foydalandi, ijtimoiy fanlarda aniq fanlaming usuli, ayniqsa,
ilmiy deduksiyani keng qo‘lladi. U o‘z konsepsiyasi asosiga qiymat
qonunini, ya’ni tovarlaming qiymatini sarflangan mehnat bilan
aniqlashni qo‘ydi. Faqat bir omil - «Mehnat» qiymatining asosida
yotadi, deb yozadi olim. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar shu qonunga
qanchalik mos kelish-kelmasligini o‘rgandi. Rikardo kapitalizmni
jamiyatni tashkil etishning yakkayu-yagona tabiiy va abadiy shakli, deb
o‘ylagan.
142
Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasi
D.Rikardo eng avvalo, qiymat nazariyasiga alohida e ’tibor
qaratdi. Bu kategoriyani talqin qilishdagi noaniqlikni tugatish,
D.Rikardo bo‘yicha siyosiy iqtisod uchun muhim ahamiyatga ega. Bu
muammoni ko‘rib chiqishda u A.Smit xulosalariga asoslandi va ulami
tanqidiy rivojlantirishga harakat qildi. D.Rikardo A.Smitning mazkur
kategoriyaga bo‘lgan ikki xil qarashini inkor etadi va qiymat tovar ishlab
chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlanishi kerakligini yozadi. U
qiymat birlamchi, shu bois daromadlar bilan aniqlanishi mumkin emas,
deb hisoblaydi. Bu bilan D.Rikardo o ‘zini qiymatning mehnat nazariyasi
Do'stlaringiz bilan baham: |