Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov


 .2 .  D .R ik a rd o n in g   iq tis o d iy   t a ’lim o t i



Download 7,3 Mb.
Pdf ko'rish
bet90/174
Sana19.08.2021
Hajmi7,3 Mb.
#151370
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   174
Bog'liq
АРМ Tashmatov Sh H Iqtisodiy ta'limotlar tarixi Darslik 2019

8 .2 .  D .R ik a rd o n in g   iq tis o d iy   t a ’lim o t i
David  Rikardo  (1772-1823) 
klassik  iqtisodiy 
maktabining  atoqli 
vakillaridan  biri  hisoblanadi.  U 
Londonda  badavlat  birja  makleri  yahudiy  Avraam 
Rikardo 
oilasida  tug‘ilgan. 
Oiladagi 
o‘n  yetti 
farzandning  uchinchisi  bo‘lgan  David  yoshligida 
muntazam ta’lim  olgan  emas  va u hech qachon kollej 
va  universitetlarda  ham  o‘qimagan.  Lekin  u  otasi
139


yordamida  tijorat  sirlarini  yaxshi  o‘rgangan  va  16  yoshidayoq  kontora 
va birjada otasiga yordamchi bo‘lib ishlagan.
D.Rikardo  21  yoshida  otasi  bilan  aloqani  uzishga  majbur  bo‘ldi. 
Chunki  otasi uning xristian dinidagi  qiz bilan bo'ladigan nikohiga qarshi 
edi.  Oradan  5-6  yil  o ‘tgach,  D.Rikardo  birjada  o ‘ynab  yirik  boylik 
orttirdi  (bu  davrga  kelib  uning  oilasida  uchinchi  farzand  tug‘iladi, 
keyinchalik  bu  oila yana beshta  farzand  ko'radi).  D.Rikardo  1810-yilga 
kelib London moliya dunyosidagi yirik shaxslaming biriga aylanadi.
1799-yili  Bat  kurortida  D.Rikardo  A.Smitning  “Xalqlar  boyligi  ...” 
asarini  o‘qib chiqqach,  unda birinchi  bor siyosiy iqtisodga bo‘lgan jiddiy 
qiziqish  paydo  bo‘ladi.  Shundan  keyin  u  siyosiy  iqtisod  bilan 
shug‘ullana  boshladi  va  hammani  qiziqtirgan  savollarga javob  berishga 
harakat qildi.
Rikardo:  uslub, siyosat, predmet
Rikardo  iqtisodiy  ta’limotlarda  o ‘zining  sof  nazariyasi  bilan 
iqtisodiyotning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.  U sanoat davriga xos 
ilmlami hajm va uslubda abstrakt tahlil orqali ko‘rib chiqdi.
Rikardo uslubiyoti
D.Rikardogacha Adam  Smit siyosiy  iqtisodni tahlil qilishda ikkita 
yo‘nalishda:
1. 0 ‘z davrining iqtisodiyotini deduktiv nazariya orqali.
2.  Zamonaviy  va  tarixiy  institutlar  to‘g‘risidagi  tasvir  orqali 
amalga oshirgan.
A. 
Smitning  bu  usuli  “tarixiy  tavsiflovchi 
materiallar” 
nazariyasini  boyitganligidir.  Rikardo  aksincha,  o ‘z  ishida  sof  nazariy 
yondashuviga  asoslandi.  U  o ‘z  davrining  iqtisodiyotini  abstraksiyalash 
va  deduktiv  usulni  qo‘llash  bilan  amalga  oshirdi.  Uning  sof 
nazariyasidagi  matematik  texnikasi  biroz  qo‘pol  bo‘lsa-da  bugungi  kun 
matematiklarini  hayratga solmoqda.  Garchi  Rikardoning  usuli yuzaki  va 
sof nazariy  bo‘lsa  ham  amaliy  iqtisod,  siyosiy  iqtisodiyot  uning  kuchli 
tomonlari  bo‘lgan.  Jumladan,  uning  don  masalasi  bo‘yicha  olib  borgan 
tadqiqotlari  uning  Angliyadagi  ijodi  -   bug‘doy  importi  va  undan 
olinadigan  daromadni  taqsimlashga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatmagan  bo‘lsada,
140


keyinchalik bu nazariya unga amaliy masalalami aniq tahlil  qilish uchun 
zamin bo‘ldi.
Rikardo va iqtisodiy siyosat
Rikardo  o‘z  davridagi  iqtisodiy  muammolami  yechishga  harakat 
qildi,  uning  asosiy  vaqti  bug‘doy  narxini  tushirish,  ijara  narxlarining 
ko‘tarilishi,  Angliyadagi  ishlab  chiqarish  va  qishloq  xo‘jalik  o‘rtasidagi 
aloqadorlikni  asoslab berish bilan kechdi.  Ushu holatda eng asosiy  savol 
bu  xalqaro  savdoni  nazorat  qilishda  siyosiy  manfaatdor  taraflami 
taqqoslash  edi.  Yer  egalari  erkin  savdo,  unda  xarajatlar  erkinligi 
tarafdori  bo‘lsa,  Britaniya  sanoat  vakillari  esa  ko‘plab  qishloq  xo‘jaligi 
mahsulotlari va arzon xomashyoni  import qilish tarafdori bo‘ldi.
Rikardo 
siyosati 
keyinchalik 
faqatgina 
sog‘lom 
iqtisodiy 
rivojlanishgagina 
emas, 
balki 
qator 
iqtisodchilaming 
siyosiy 
qarashlarining  shakillanishiga  ham  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatdi.  Rikardo 
modeli  tarmoqlar o ‘rtasidagi  sabab-oqibat bog‘lanishlarini tahlil  qilishda 
amaliyotchilar  tomonidan  keng  foydalanildi.  Rikardo  uslubi  (yuqori 
abstrakt  darajadagi)  va  uning  siyosatga  nisbatan  yondashuvlari  oxir  -  
oqibatda keyingi iqtisodchilar uchun dasturul amal vazifani o ‘tadi.
Rikardoning iqtisodiy kelishuv predmeti
Rikardo  iqtisodiyotning  asosiy  konsepsiyasida  burilish  yasadi. 
Adam  Smit  xalqlar  boyligini  aniqlashda  merkantilist  g‘oyalariga 
tayandi,  ammo  Rikardo  iqtisodiyotning  asosiy  maqsadi  kapitalistlar  va 
ishchilar  o'rtasida  daromadlami  taqsimlashni  tartibga  solish  qonunini 
o‘rganish, deb hisoblagan.
Turgo,  Stuart,  Smit,  Sismondi  va boshqalar asarlarida ijara,  foyda, 
ish  haqi  va  boshqa  tabiiy  ma’lumotlar  berilgan  bo‘lsa,  siyosiy  iqtisod 
muammolari:  daromad  va  uni  taqsimlash  qonunlari  ilmiy  tahlil 
qilinmagan edi18.
Rikardo  daromadlami  taqsimlash  funksiyasiga  to‘liq  kirishib,  uni 
tizimda  makroiqtisodiyotning  bir  qismi  sifatida  tan  oldi.  Uningcha  bu 
yerda  uch  sinf muammosi  yotadi,  bular:  kapitalistlaming  foyda  olishga
18 David Rikardo, Siyosiy iqtisod va Soliq to g 'risid a  D avid  Rikardo Ishlari va Yozishmalari.  D avid R ikardo, bu ERI. 
Pero Sraffa va M  H.  Dobb, m en (Kembrij:  Press Kembrij  universiteti,  1953), p. 6.
141


qiziqishi,  yer  egalarining  renta  olishi,  ishchilaming  ish  haqi  olishi. 
Kapitalistlaming  aksiyadan  oladigan  daromadini  tushintirish  uchun 
daromad,  foiz,  renta  va  ish  haqi  nazariyalari  yaratildi.  Xuddi  Smit  kabi 
Rikardo  ham  mikroiqtisodiy  darajada  ish  olib  bordi  (lekin  Rikardoning 
ko‘p  nazariyalari,  jumladan,  aholi  nazariyasi,  ish  haqi  fondi  ta’minoti, 
kadrlar,  narxlaming  umumiy  darajasi  va  iqtisodiyotning  qisqa  va  uzoq 
muddatli barqarorlik holati kabi makroiqtisodiy masalalardan iborat edi). 
Xususan,  daromadlami  taqsimlashda  narxlaming  davriy  o‘zgarishlariga 
to‘xtalib  o‘tilgan.  Umuman  olganda  daromadlami  taqsimlash funksiyasi 
zamonaviy  iqtisodiyotining makro  va mikro darajadagi  oddiy ko‘rinishi, 
makroiqtisodiyot  nazariyasining  esa  bir  qismidir.  Shunday  bo‘lsada,  u 
tomonidan  ilgari  surilgan  qiymatning  mehnat  nazariyasi  nisbiy 
narxlaming  shakllanishiga  tayanch  nuqta  bo‘ldi.  Boshqa  tomondan, 
Maltus  va  Rikardoning  iqtisodiyotning  makroiqtisodiy  barqarorlik 
g‘oyalari pravoslav cherkov tomonidan qariyb bir asrga yopib qo‘yildi.
Rikardo  modeli. 
Rikardoning  asarlari  iqtisodiyot  fanining 
predmeti  va  metodini  aniqlashda,  iqtisodiy  tadqiqot  metodologiyasini 
amaliy  ishlab  chiqishda  muhim  rol  o ‘ynadi.  Uning  fikricha jamiyatning 
sinfiy  tuzilishi  uning  iqtisodiy  faoliyatida hal  qiluvchi  o ‘rinni  egallaydi. 
Siyosiy  iqtisodning  asosiy  vazifasi  «yer  mahsuloti»  (ya’ni  milliy 
daromad  va  milliy  boylik)ning  uch  asosiy  sinf  o ‘rtasidagi  taqsimoti 
qonunlarini  aniqlashdan  iborat.  Bu  taqsimot  ishlab  chiqarish  sharoiti  va 
manfaatlaridan  kelib  chiqishi  kerak  edi  va  bu  Rikardoning  yutug‘i  edi, 
ammo uning xatosi taqsimot usulini  moddiy ne’matlami  ishlab chiqarish 
usuli  bilan  bog‘liq  qilib  qo‘yganligida  edi.  U  mantiqiy  abstraksiya 
metodidan  foydalandi,  ijtimoiy  fanlarda  aniq  fanlaming  usuli,  ayniqsa, 
ilmiy  deduksiyani  keng  qo‘lladi.  U  o‘z  konsepsiyasi  asosiga  qiymat 
qonunini,  ya’ni  tovarlaming  qiymatini  sarflangan  mehnat  bilan 
aniqlashni  qo‘ydi.  Faqat  bir  omil  -  «Mehnat»  qiymatining  asosida 
yotadi,  deb  yozadi  olim.  Boshqa  iqtisodiy  kategoriyalar  shu  qonunga 
qanchalik  mos  kelish-kelmasligini  o‘rgandi.  Rikardo  kapitalizmni 
jamiyatni tashkil  etishning  yakkayu-yagona tabiiy  va  abadiy  shakli,  deb 
o‘ylagan.
142


Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasi
D.Rikardo  eng  avvalo,  qiymat  nazariyasiga  alohida  e ’tibor 
qaratdi.  Bu  kategoriyani  talqin  qilishdagi  noaniqlikni  tugatish, 
D.Rikardo  bo‘yicha  siyosiy  iqtisod  uchun  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu 
muammoni  ko‘rib  chiqishda  u  A.Smit  xulosalariga  asoslandi  va  ulami 
tanqidiy  rivojlantirishga  harakat  qildi.  D.Rikardo  A.Smitning  mazkur 
kategoriyaga bo‘lgan ikki xil qarashini inkor etadi va qiymat tovar ishlab 
chiqarishga  sarflangan  mehnat  bilan  aniqlanishi  kerakligini  yozadi.  U 
qiymat  birlamchi,  shu  bois  daromadlar  bilan  aniqlanishi  mumkin  emas, 
deb hisoblaydi. Bu bilan D.Rikardo o ‘zini qiymatning mehnat nazariyasi 

Download 7,3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   174




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish