Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

egalari va tutgan  о ‘rinlari, so ‘ngra nihoyatda zarur narsalar bo ‘Igan 
oziq-ovqatlar,  ekiladigan  yerlar,  saroy  va  shaxsiy  uylar  miqdori 
hisobga olinishi zarur”.  Forobiy Platonning:  “Taqsimot juda qiyin  ish, 
lekin juda  zarur  ishdir”,  -   degan  fikrini  alohida  ko‘rsatib  o‘tadi.  Biz 
bundan 
Forobiy 
taqsimot 
muammosining 
qiyinligini,  uni  to‘g‘ri  hal  etish  jamiyat  hayotida 
muhim 
ahamiyatga 
ega 
ekanligini 
yaxshi 
tushunganligini ko‘ramiz.
Abu  Rayhon  Beruniy  Muhammad  ibn 
Ahmad  - XI asming qomusiy  olimi,  Beruniy juda 
yoshligidan ilm va fanga qiziqadi.  U sevgan fanlar 
-  astronomiya,  matematika,  geodeziya,  geografiya
Abu Rayhon Beruniy 
M uham mad ibn 
Ahmad
51

---

va mineralogiya bo‘lgan.
Beruniyning  matematikaga  va  fanning  boshqa  sohalariga  qo'shgan 
hissasini yozib qoldirgan  100 dan ortiq asarlaridan ham ko‘rish mumkin. 
Ulardan  eng  yiriklari  “Hindiston”,  “Qadimiy  xalqlardan  qolgan 
yodgorliklar”,  “Qonuni  Mas’udiy”,  “Geodeziya”,  “Mineralogiya”  va 
“Astronomiya”. 
Qolganlarini 
quyidagicha 
taqsimlash 
mumkin: 
matematikaga  doirlari  -22  ta;  astronomik  asboblar  haqida  -10  ta; 
astrologiklari -21  ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya,  adabiyot, tarix va 
boshqalar)  -38  ta;  turli  tillardan taijima  asarlar  -21  ta.  Beruniyning  bu 
asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan.
995-yilgacha  u  astronomiya,  geografiya,  geodeziyaning  amaliy 
masalalarini hal  etish bilan birga yer va osmon globusini yasadi hamda 
astronomiyaga  oid  bir  necha  kitoblar  yozdi.  Olimning  ana  shunday 
asarlaridan  biri  “Geodeziya“  1025-yilda  yozib  tugatilgan.  Bu  asar 
“Shaharlar 
orasidagi 
masofalami 
aniqlash 
uchun 
joylaming 
chegaralarini  belgilash“ga  doir.  Kitobning  4-bobi  oxirida  Beruniy  yer 
aylanasining kattaligini o‘lchash haqida fikr yuritgan.
Qadimdan insonlar yeming shakli va kattaligini bilishga qiziqqanlar 
va turli  xalqlar yer shaklini  turlicha tasavvur qilishgan.  Miloddan  avval 
o‘tgan Pifagor, Arastu, Arximed kabi buyuk olimlar yer dumaloq va shar 
shaklida, 
degan 
fikrni 
aytganlar. 
Bag‘dodda  tashkil 
topgan 
“Donishmandlik  uyi”  nomli  o‘sha davming  fanlar akademiyasida 0 ‘rta 
Osiyolik  olimlardan  Xorazmiy,  Farg‘oniy,  Habash  Xasib,  Marvaridiy 
kabi  olimlar  turli  sohalarda  ish  olib  borganlar.  Beruniy  ham  shu 
“Donishmandlik uyi”ning a’zosi bo‘lib, u yerda 7 yil ishlagan. Olimning 
muhim asarlaridan biri “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ uning 
Jo‘ijon  saroyida  xizmat  qilgan  davrida  yaratiladi.  1000-yili  tugallagan 
bu  asar  muallifhing  ko‘p  qirrali  olim  ekanini  namoyish  etdi  va  unga 
katta shuhrat keltirdi.
Muallifning 
ilmiy 
adabiyotlarda 
qisqacha 
“Geodeziya”deb
yuritiladigan  “Turar  joylar  orasidagi  masofani  tekshirish  uchun
52
j

---

joylaming  oxirgi  chegaralarini  aniqlash”  nomli  astronomiya  va 
geografiyaga 
bag‘ishlangan 
asari 
1025-yilda 
yozib 
tugatildi. 
Beruniyning  “Munajjimlik  san’atidan  boshlang‘ich  tushunchalar”  asari 
ham  1029-yilda  G‘aznada  yoziladi.  Oradan  bir  yil  o‘tgandan  so‘ng  u 
o‘zining “Hindiston” nomi bilan tanilgan “Hindlaming aqlga sig‘adigan 
va  sig‘maydigan  ta’limotlarini  aniqlash”  kitobini  yakunlaydi.  Bunda 
Beruniy hozirgi Amerika qit’asining mavjudligini Kolumbdan bir necha 
asr avval  ilmiy  asoslab  bergan.  Olim  yashagan  davrdagi  munosabatlar, 
ishlab  chiqarishning  yuksalganligi, 
savdo-sotiqning  rivojlanishi, 
sug‘orish  inshootlarining  ishga tushirilishi  ana shu davr uchun xos  edi. 
Shu  asosda  Beruniyda  kishilik  ehtiyojlarining  paydo  bo‘lishi  va  uni 
qondirish  asoslari,  mehnat  va  hunarga  munosabatlari  uyg‘unlashib 
ketadi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  kishilar  o‘z  zaruriy  ehtiyojlarini  qondirish 
uchun  uyushgan  holda  yashash  va  ishlashga  majburdirlar.  Ehtiyojlar 
turli-tuman va ko‘p bo‘lganligi uchun insonlar birlashgan holda turar joy 
va  shaharlar  yaratishga  intiladilar,  deb  hisoblaydi.  Shuningdek,  u 
davlatning  paydo  bo'lishini  ham  ehtiyoj  tufayli,  deb  o‘ylagan.  Eng 
muhim  g‘oya  shuki,  barcha  qimmatli  narsalar  inson  mehnati  bilan 
yaratiladi  va  insonning  qadr-qimmati  uning  avlod-ajdodlarining  kim 
bo‘lganligi emas, balki uning mehnati, aqliy va jismoniy mahorati bilan 
belgilanadi.  Har  bir  davrning  urf-odatlari  o‘ziga  xos  bo‘ladi  va  inson 
ahli ularga rioya qilmog‘i darkor, aks holda nizom va bir xillik yo‘qolsa, 
tartib  ham  yo‘q  bo‘ladi,  deb  uqtiradi  buyuk  donishmand.  Olimning 
fikrlariga  tayanib  shunday  muhim  qisqacha  xulosalar  chiqarish 
mumkinki, inson yerdagi bunyodkor va yaratuvchi kuchdir. Inson awalo 
halol  mehnati  bilan  ulug‘lanadi,  kishilik jamiyatining  asl  ibtidosi  ham 
mehnatdandir.
Beruniy  qayd  etishicha,  bilimlami  egallamoq  va  hunar  o‘rganmoq 
uchun  mehnat  qilish  zarur,  bu  esa  doim  davom  etadigan  va 
takomillashib  boradigan  jarayondir.  U  mehnatni  turlarga  ajratib, 
ulaming har qaysisi alohida talab va ehtiyojlar asosida vujudga kelishini
53

---

ko‘rsatib  berdi.  Binokor,  ko‘mir  qazuvchi,  hunarmand,  fan  sohiblari 
mehnatini  og‘ir  mehnat,  deb  biladi.  Ilm,  ma’rifat  zahmatkashlari 
mehnatiga ta’rif berish,  ilm  olish,  o‘qish  eng kerakli mehnat ekanligini 
isbotlaydi.  Shunga  ko‘ra  olimlaming  mehnatini  qadrlash  turli  ilmlar 
ko‘payishiga  olib  keladi.  Olim  jamiyatning  asosini  moddiy  ne’matlar 
uchun bo‘lgan harakatlarda, mehnatda, deb biladi.
Mehnatkashlarning  xohish-irodasiga  qarshi,  ulami  majburlab 
ishlatishga  qarshi  bo‘lgan,  chunki  bunday  mehnat  samarasi  pastdir. 
Meros  bo'lib  avloddan  avlodga  o‘tib  keladigan  hunarlar  yuqori 
baholangan.
Beruniy og‘ir jismoniy mehnat qiluvchilar, ya’ni konda ishlovchilar, 
yer  ostida  gavhar  qidiruvchilar,  dehqonlar  to‘g‘risida,  ularga  berilishi 
kerak  boigan  imtiyozlar  va  ish  haqi  haqida  «Minerologiya»  asarida 
keng  mulohaza  yuritadi.  Ayniqsa,  ochiq  va  yer  ostidagi  kon  ishlariga 
alohida e’tibor beriladi, yer osti konlarini  mustahkamlash (falokat oldini 
olish  uchun),  yer  osti  suvlarini  chiqarib  tashlash,  olingan  rudani 
yuqoriga olib chiqish uchun maxsus moslamalardan foydalanish tavsiya 
etiladi.  Kon  atrofida  konchilar  qishlog‘ini  barpo  etish  zarurligi 
ko'rsatiladi.
Yer  osti  boyliklarini  qazib  olish  ishlari  katta  jismoniy  mehnat, 
ixtirochilik,  aqliy  mehnat  va  bilim  sarflashni  talab  etadi.  Bu  murakkab 
va  og‘ir  ishlami  bajarish  maxsus  maktab,  ularda  ta’lim-tarbiya  berish 
asosida  yo‘lga  qo‘yilmog‘i  kerak,  deydi  olim.  Xuddi  shu  o‘rinda 
Beruniy  ilm  ahllari,  olimlar,  tarbiyachilaming  mehnati  jamiyat  uchun 
naqadar  kerakli  va  zarurligini  alohida  uqtiradi.  Beruniy  ustalaming 
ahvoli,  shogirdlaming  faoliyati,  ish  haqlari  borasida  ham  qimmatli 
g'oyalami  ilgari  suradi,  ish  haqi  miqdori  samaradorlik  bilan  bevosita 
bog‘lanadi.
Olimning  yozishicha:  «Basrada  billurdan  idish-tovoq  va  boshqa 
narsalar  yasaydilar.  Ish  joyida  belgilab-o‘lchab  beruvchi  usta  bo‘lib, 
uning oldida billuming  mayda va katta bo‘lakchalari  to‘plangan.  U ana
54

---

shulardan  chiroyli  va  keraklisini  olib,  undan  eng  chiroyli  va  yaxshi 
buyum  yasashni  o‘ylab  o‘lchab,  belgilab  chiqadi.  Shundan  keyin  uni 
yasovchi  hunarmandga  beradi,  bu  birinchi  usta  aytganidek  qilib 
buyumlami yasay boshlaydi.
Olim  shu yerda mehnat taqsimoti  va uning  ahamiyatini  ko‘rsatadi. 
Olim va mutaxassislar mehnatini  mamlakat boshqaruvchilari tomonidan 
rag‘banlantirib  turish  foydali  ekanligi  alohida  ta’kidlanadi.  Bu  aslini 
olganda  manfaatdorlik  tamoyilining  xuddi  o‘zidir.  Uningcha  ayniqsa, 
yerga ishlov berib,  rizq-ro‘z yaratuvchilarga mehribon bo‘lish kerakligi 
ko‘rsatiladi. Ana shu g‘amxo‘rlik oqibatida yerga yaxshi  ishlov beriladi 
va  yer  hosildor  bo‘ladi,  moddiy  ne’matlar  yaratiladi,  ishlovchi  va 
jamiyat  manfaatlari  bab-baravar  himoya  qilinadi  (bu  flkr  XVIII  asrda 
Adam Smit tomonidan toMaroq isbotlab berilgan). Moddiy ne’matlar esa 
tiriklik  asosi.  Ana  shunday  qilinganda  hokimiyat  ham  mustahkam 
bo‘ladi,  deydi  olim  (bu  yerda  davlatning  iqtisodiyot  bilan  munosabati 
masalasi ko‘tariladi).
Agar  kishilar  to‘q  bo‘lsa,  davlat  ham  kuchlidir.  Hukmdorlaming 
vazifasi yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o‘rtasida haqiqatni, kuchli 
bilan  kuchsiz  o‘rtasida  tenglikni  o‘matishdan  iboratdir,  deb  uqtiradi 
olim. Mehnatning ixtiyoriyligi, ozodligi, erkinligi kishilar o‘rtasida xulq- 
atvor,  hunnat-e’tibor  uchun muhim  va  zarurdir.  Bozor  iqtisodiyotining 
eng zarur tamoyillaridan biri -  tanlash va tadbirkorlik erkinligi masalasi 
ilgari surilgan.
Beruniy o‘gitlaridan:
Har bir yangi narsada lazzat bor.
Ne’matning qadri u yo‘qolgandagina bilinadi.
Asalarilar  ham  o‘z  jinsidan  bo‘laturib  ishlamay,  uyadagi  asalni 
bekorga yeb yotadiganlarini oidirib tashlaydilar.
Ikkala da’vogar rozi bo‘lishibdi-yu, qozi rozi boMmabdi.
Tenglik hukm surgan joyda sotqin, aldamchi ehtiroslar, g‘am-g‘ussa 
bo‘lmaydi.
55

---

Haddan  ortiq  g‘azab  vahshiylik  keltiradi  va  bevaqt  qilingan  lutf 
obro‘ni ketkazadi.
Ibn Sinoning iqtisodiy qarashlari
UIug‘  mutafakkir  Ibn  Sinoning  280  dan 
ko‘proq  asarlari  mavjud  bo‘lib,  ular  tibbiyot, 
matematika,  astronomiya,  kimyo,  falsafa, 
iqtisodiyot va boshqa sohalarga bag‘ishlangan.
Ibn  Sinoning  inson  ehtiyojlari  to‘g‘risi- 
dagi,  mehnat  va  uning  moddiy  ishlab 
chiqarishdagi 
roli 
to‘g‘risidagi 
fikrlari 
diqqatga  sazovor.  Uning  fikricha:  «Hayvon 
tabiat  ne’matlariga  qanoat  qiladi,  insonga  esa 
tabiat ne’matlari  kamlik qiladi, u oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga 
ehtiyoj  sezadi.  Hayvonlar tabiat ne’matlarini o'zlashtiradi, inson esa o‘z 
mehnati  bilan  o‘ziga  ovqat,  kiyim-kechak,  uy-joy  yaratadi.  Shu 
maqsadda  inson  dehqonchilik  bilan  shug‘ullanishi  kerak.  Hayvonlar 
garchi  poda  bo‘lib  yashasalar  ham,  yolg‘iz  yashay  oladi,  odamlar  esa 
yakka  holda  o‘zlari  uchun  barcha yashash  vositalarini  topa olmaydilar. 
Shuning  uchun  odamlar  muloqot  va  o‘zaro  yordamga  muhtoj 
bo'ladilar».
Ibn Sino feodal jamiyatning asosiy muammolarini tadqiq qiladi.  U 
jamiyat  amal  qilishining  asosi  hunarmandchilik,  deb  hisobladi.