Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

1 3 .2 .  K e y n s c h ila r  v a   n e o k e y n s c h ila r
J.M.Keyns  g‘oyalari  uning  izdoshlari tomonidan  .davom  ettirildi  va 
uch oqimga ajraldi, bu oqimlar keynschilik, deb ataladi.
Keyns  ta’limoti  ayniqsa,  AQShda  katta  shuhrat  qozondi.  Garvard 
universiteti 
professorlari 
E.Xansen 
(1887-1975), 
S.Harris, 
J.M.Klarklaming  asarlarida  bu  g ‘oyalar  rivojlantirildi  va  dastlab  yangi 
keynschilik,  keyinroq  esa  ortodoksal  keynschilik,  deb  ataldi.  Keyns 
qoidalari  asosan toMiq  qabul  qilindi,  ammo  masalan,  Xansen tomonidan 
stagnatsiya nazariyasi bilan toMdirildi.
Xansenning  fikricha  kapitalizm  qiyinchiliklari  uning  ichki  qarama- 
qarshiliklaridan  emas,  balki  «tashqi  impulslar»ning  susayganligi 
tufaylidir.  Davlat  xarajatlarini  o ‘stirish  uchun  soliqlami  oshirish  taklif 
etiladi,  ulaming  fikricha  ish  haqining  25-30  foizi  emas,  balki  60  foizini 
soliq  sifatida  olish,  shuningdek  «me’yordagi  inflyatsiya»  ham  taklif 
etiladi.
E.Xansen,  J.M.Klark  va  boshqalar  multiplikator  konsepsiyasini 
toMdirdilar.  Multiplikatorlar ta’siri  keyingi  davrlarda  ham  boMadi,  ya’ni 
uni uzluksiz jarayon, deb qaradilar.
240

---

Yangi  keynschilar  samarali  talabdan  ham  yuqori  keskin  o'sishni 
tushuntirishga 
harakat 
qiladilar. 
Ular 
multiplikator 
prinsipini 
akseleratsiya  prinsipi  bilan  to‘ldirdilar.  Bu  prinsipga  ko‘ra  aniq 
sharoitlarda  daromadlar  o ‘sishi  investitsiyalar  o‘sishiga  olib  kelishini 
ko‘rsatuvchi  koeffitsiyntga  tengdir.  Multiplikator  prinsipiga  ko‘ra 
investitsiyaning qanday  ishlatilishi unchalik ahamiyatga ega emas,  u  ish 
bilan  bandlikni ta’minlab,  daromadni  oshirishi  kerak.  Yangi  keynschilar 
esa 
investitsiyaning 
qanday 
ishlatilishiga 
katta  e’tibor 
berib, 
industrlashgan 
investitsiya 
tushunchasini 
kiritdilar. 
Akselerator 
investitsiya o‘sishining daromad  o ‘sishiga,  ya’ni  investitsiyadan  keyingi 
va undan oldingi daromadlaming farqlari nisbati  bilan aniqlanadi.
Yangi  prinsipning  mohiyati  shundaki,  ba’zi  bir  asbob-uskuna, 
mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun nisbatan uzoq vaqt talab 
etiladi,  shu  muddatni  kutish  mazkur  mashinalar  ishlab  chiqarishni 
kengaytirishga psixologik  (ruhiy)  ta’sir  etadi,  bu  esa real  talabdan  ortiq 
bo‘ladi va investitsiyaga talab ham ortadi.
Multiplikator  va  akselerator  g‘oyalariga  asoslangan  holda  davlat 
kapital  qo'yilmalari  asosida  iqtisodiyotning  uzluksiz  o‘sish  sxemasi 
ishlab  chiqildi.  Kapitalistik  iqtisodiyotda  davlat  byudjeti  tartibga 
solinadigan bosh mexanizm hisoblanadi.
Soliqlar iqtisodiyot o‘sganda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. 
Davlat to‘lovlari  esa  aksincha,  inqiroz  davrida  oshadi  va o ‘sish  davrida 
kamayadi.  Shu  yo‘l  bilan  Xansenning  fikricha  samarali  talab  hajmi 
me’yorlashadi.  Bunda  xususiy  kapital  qo‘yilmalarini  tartibga  solish  va 
davlat  xarajatlarini  sharoitga  qarab  o‘zgartirish  chegaralari  ham 
belgilanadi.  0 ‘sish  davrida  davlat  xarajatlarini  cheklash,  inqirozlar 
davrida  uni  oshirish  va  shu  yo‘l  bilan  xususiy  xarajatlami 
kompensatsiyalash  taklif  etiladi,  harbiy  iqtisod  maqtaladi,  uni 
konyunkturani  me’yorlashning  eng  yaxshi  vositasi  deb  qaraladi 
(AQShda harbiy xarajatlar doim yuqori bo‘lishiga e’tibor bering).
241

---

Fransiyadagi  keynschilik  xususiyatlarL  XX  asming  40-yillari 
Keyns  g‘oyalari  Fransiyada  ham  shuhrat  qozondi.  Keyns  g‘oyalarini 
to‘laligicha  (G.Ardan,  P.Mendes-Frans)  qabul  qilganlar  ham  boMdi. 
Ba’zilari  (F.Perru)  ssuda  foizini  tartibga  solishni  samarasiz,  deb 
hisobladilar,  bundan ko‘ra  iqtisodiyotni  rejalashtirish taklif etildi.  Bunda 
davlat  yo‘li  bilan  tartibga  solishni  monopolistik  kapitalning  xususiy 
manfaatlariga  moslashtirish  kerak,  deyiladi.  Fransuz  olimlari  imperativ 
va  indikativ  rejalashtirishni  ajratishadi.  Imperativ  rejalar  direktiv 
xarakterga  ega  (sotsialistik  rejalashtirish).  Indikativ  rejalashtirishda  reja 
markazi  asosiy  maqsadlami  belgilaydi  va  turli  uslublar  bilan 
tadbirkorlami  ma’lum  xatti-harakatlarga  yo‘naltiradi.  Ular  faqat  davlat 
sektoridagi  korxonalar uchun  zaruriy  hisoblanadi  (Hindiston,  Malayziya 
va  boshqa  bir  qancha  kapitalistik  mamlakatlarda  shu  usul  qoMlaniladi). 
Hozirda 
uzoq 
muddatli 
prognozlar 
va 
rejalar 
tuzish 
keng 
qo‘llanilmoqda.
Keyns  uslubi  kapitalizmdagi  iqtisodiy  inqirozlaming  oldini  olishga 
qaratilgan  edi,  ammo  II  Jahon  urushidan  keyin  AQSh  va  boshqa 
mamlakatlarda  bu  inqirozlar  davom  etmoqda.  1948-1949,  1953-1954, 
1957-5198,  1960-1961,  1967,  1969-1971,  1974-1975  va  1981-1982- 
yillardagi  hamda boshqa inqirozlar bu fikrimizning dalilidir.
Bular  Keyns  ta’limotini  tanqid  qilish  uchun  asos  bo‘ldi.  Masalan,
S.Harrisning  fikricha  Keyns  barcha  qiyinchiliklami  hisobga  ola 
olmagan,  masalan,  to‘la  bandlikka  erishish  haqida  gap  boradi-yu, 
qanday  qilib  uni  doimo  ta’minlash  haqida  taklif  yo‘q,  inflyatsiyaning 
eng katta darajasi noaniq,  davlat qarzlarining chegarasi ham berilmagan.
Keyinchalik  yangi  keynschilik  o ‘miga  postkeynschilik  vujudga 
keldi.  Ingliz  iqtisodchilari  J.Robinson,  N.Kaldor,  P.Sraffa,  amerikalik 
olimlar  A.Egner,  S.Vayntraub  mana  shu  postkeynschilar  guruhiga 
kiradilar.  Ular  kapitalistik  tizimning  ichki  turg‘unligi  konsepsiyasini 
tanqid  qiladilar,  Keyns  bo‘yicha  go‘yoki,  asosiy  g ‘oya  kapitalistik 
iqtisodiyotning  noturg‘uniigi  boMgan.  Yangi  keynschilik  g‘oyalari  ham
242

---

tanqid  ostiga  olinar  ekan,  agar  boshqa  olimlar  Keyns  g‘oyalarini  statik, 
ya’ni  turg‘un  deb  qarasalar,  ular  bu  ta’limotni  dinamik,  ya’ni 
harakatchan nazariya, deb qaraydilar.
Postkeynschilaming  avvalgi  davrda  paydo  bo‘lgan  «yuqori  naf», 
«ishlab  chiqarish  omillarining  eng  yuqori  unumi»  nazariyalarini  tanqid 
qilishi  xarakterlidir.  Ular  o ‘z  g ‘oyalarini  D.Rikardoning  qiymat 
qonuniga  asoslanib  ilgari  suradilar.  Ularga  polshalik  iqtisodchi 
M.Kaletskiyning taqsimot konsepsiyasi  qo‘l  keldi.  Investitsiyalar o‘sishi 
bilan  ayrim  sinflar  iste’molining  hissalari  o‘rtasidagi  bog‘lanish 
qonuniyati  qarab  chiqiladi.  Postkeynschilar  o ‘z  tadqiqotlariga  ijtimoiy- 
iqtisodiy  institutlar,  masalan,  kasaba  uyushmalari  rolini  ham  kiritadilar. 
Bu  ta’limotda  o ‘sish  va  taqsimot  muammolari  markaziy  o ‘rinni 
egallaydi.  Ishlab  chiqarishda  o‘sish  sur’atlari  milliy  daromadning 
taqsimotiga  bogiiq,  daromad  va  uning  o‘sishi  esa  jam g‘armaga, 
umumiy  jamg‘arma  esa  ish  haqi  va  foydadan  jam g‘arilgan  jami 
summaga  bogiiq.  «Jamg‘arishga  moyillik»  har  kimda  har  xil  boigani 
sababli  taqsimotdagi  o‘zgarishlar  jamg‘armaning  umumiy  summasiga 
ta’sir  etadi.  Demak,  milliy  daromadni  taqsimlash  uning  o‘sishiga  ta’sir 
qiladi.  Undan  tashqari  milliy  daromadni  taqsimlash  kapital jam g‘arilishi 
funksiyasi  hisoblanadi.  Kapitalning jam g‘arilish sur’ati  foyda  normasini 
belgilaydi  va demak,  milliy  daromaddagi  foyda normasini  aniqlaydi.  Ish 
haqi  hissasi  qoldiq  miqdor  sifatida  qaraladi,  ammo  ishchilar  kurashi  bu 
nisbatga  ma’lum  o‘zgartirish 
kiritishi 
mumkin. 
Bu  yo‘nalish 
tarafdorlarining fikri real haqiqatga ancha yaqin g‘oyalar hisoblanadi.
Postkeynschilar  iqtisodiy  siyosatlarda  kapitalistik  iqtisodiyotni 
tartibga  solish  mexanizmini  yanada  takomillashtirish  tarafdorlari  edilar. 
Ko‘pchilik  «daromadlar  siyosati»ni  oqlaydi,  chunki  bu  y o i  bilan 
inflyatsiyaga qarshi kurashish mumkin.
Keyns  g‘oyalarini  neoklassik  yo‘nalish  bilan  yaqinlashtirishga 
intiluvchilar  ko‘p  boigan.  Ular  orasida  A.Piguning  xizmatlari  katta. 
Uning  fikricha  inqirozlaming  asosiy  sababi  bu  ish  haqining  kam
243

---

egiluvchanligidir.  Bandlik  to ‘la  bo‘lmagan  holda  makroitisodiy 
muvozanat  faqat  ish  haqi  va baholaming elastik  (qayishqoq)  bo‘lmagan 
holatida mumkin, deb qaraladi.
Hozirgi 
davr 
keynschiligida 
ikkita 
tendensiya 
hukmron 
hisoblanadi:  1)  AQSHning  bir  qator  iqtisodchilari  nomi  bilan  bog‘liq 
amerika  keynschilari  va  2)  avvalo,  Fransuz  tadqiqotchilari  nomi  bilan 
bog‘liq Yevropa keynschilari.