Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov


X  BOB.  BOZOR  IQTISODIYOTIGA  MUXOLIF-



Download 7,3 Mb.
Pdf ko'rish
bet105/174
Sana19.08.2021
Hajmi7,3 Mb.
#151370
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   174
Bog'liq
АРМ Tashmatov Sh H Iqtisodiy ta'limotlar tarixi Darslik 2019

X  BOB.  BOZOR  IQTISODIYOTIGA  MUXOLIF- 
SOTSIALISTIK  YO'NALISH  MOHIYATI  VA  UNING 
TARIXIY  TADBIRI
1 0 .1 .  A.  S e n -S im o n ,  SH .  Fure  v a   R.  O u en  
iq t is o d iy   q a ra sh la ri
Fransiyada  burjua  inqilobidan  keyin  kapitalizm  yanada  tez 
rivojlandi.  Fransuz  mutafakkiri  Sen-Simon  jamiyat  oldida  doimiy 
ravishda  ko‘ndalang  bo‘lib  qolgan  yangi  muammolarga  birinchi  bo‘lib 
javob berishga urindi.
A.K.Sen-Simon  Anri  Klod  de  Rebrua  Sen-Simon 
(1760-1825- 
yy.)  Fransiya  xayoliy  sotsializmining  namoyandasi  bo‘lib,  1789-1794- 
yillardagi fransuz inqilobi  bilan zamondosh edi.  U aristokratlar oilasidan 
bo‘lib,  Sanoat  sistemasi  haqida”,  “Inson  haqidagi  fan  ocherklari”, 
“Sanoat  yoki  siyosiy,  ma’naviy  va  falsafiy  mulohazalar”,  “Yangi 
xristianlik”  va  boshqa  shu  kabi  mashhur  asarlar  muallifi  hisoblanadi. 
Sen-Simon  maxsus  iqtisodiy  tadqiqotlami  amalga  oshirmadi,  balki 
asosiy  e’tibomi  ijtimoiy  muammolarga  qaratdi.  U  butun  yaxshi jamiyat 
to‘g‘risidagi  umidini  aql-idrokka,  ma’rifatga  bog‘ladi;  u  insonning  aql- 
idrokini  tarixiy  jarayonning  to‘la  hokimi  va  rahbari  sifatida  bildi, 
jamiyatni yaxshi  tarzda qayta  qurish yo‘llarini  tashviqot qilishni  esa o‘z 
ta’limoti amalga oshirilishining bosh vositasi, deb hisobladi.
Fransuz  ma’rifatparvarlaridan  farq  qilib,  Sen-Simon  ishlab 
chiqarishdagi  inson  faoliyati,  mulkchilik  formalari  kabi  iqtisodiy 
faktorlarga  katta  baho  berdi.  U  “Ilk  davr”,  “Qulchilik”,  “0 ‘rta  asrlar”, 
“Hozirgi  davr”  va  “Oltin  asr”lami  alohida  ajratib,  ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalami  ko‘rsatib  o ‘tdi.  “Hozirgi  davr”  (ya’ni  XIX  asming 
ikkinchi  yarmi)  o ‘tish  davri,  deb  belgilanib,  “...bu  davrda,  deb  yozadi 
Sen-Simon  olimlar,  tadbirkorlar  va  ishchilardan  iborat  sanoatchilar
181


shakllanadi,  ular  qirol  hukumati  bilan  birgalikda  odil  jamiyatni  barpo 
etishlari  kerak,  bu  esa  o ‘z  navbatida  “Oltin  asr”ga  kirib  kelishni 
ta’minlaydi.”  Sen-Simon  o ‘zining  tarixiy  konsepsiyasidan  kelib  chiqib, 
hozirgi  davmi  o ‘rganib  borish  uchun  o ‘tgan  davrga  nazar  tashlash 
kerakligini  aytib,  “har  bir  alohida  olingan  davr  mulohazasida  juda 
yuzaki,  hatto noto‘g‘ri  qisqacha xulosalarlami  beradi,  so‘nib  borayotgan 
o ‘tmish  qoldiqlari  tug'ilib  kelayotgan  kelajak  bilan  qorishtirib 
yuboriladi”,  deb  ko‘rsatadi.  Tarixiyligiga  qaramay  Sen-Simonning 
jamiyatning  rivojlanish  konsepsiyasi  idealistik  edi,  chunki  uning  asosini 
fan  taraqqiyoti,  ong  va  g ‘oyalar  ravnaqi  tashkil  etardi.  Lekin  uning 
idealistik  tarixiy  konsepsiyasida  ayrim  materialistik  fikrlar  ham  yo‘q 
emas.  Jumladan,  Sen-Simon  shaharlar,  sanoat  va  savdoning  rivojlanishi 
burjuaziyaning  shakllanishiga  sabab  bo‘lganligini,  iqtisodiy  holat  esa, 
mulkchilikka  tobe  bo‘lgan,  o‘ziga  xos  ijtimoiy-tarixiy  formalami 
vujudga keltirishini aytib o ‘tadi
.Sen-Simonning  bo‘lajak  adolatli  jamiyati  industrial  sistema,  deb 
nomlanib,  u  industrial  jamiyat  yirik  sanoat  ishlab  chiqarishi  bazasi 
asosida  rivojlanadi,  sanoat  -alohida  reja  asosida,  boshqaruv  esa  yagona 
industrial  markaz  orqali  amalga  oshiriladi,  deb  hisoblagan  edi.  Sanoat 
ishlab  chiqarishining  taraqqiyoti  va  mahsulotlami  taqsimlash  olimlar 
tomonidan olib boriladi.  Katta tajribaga ega boigan sanoat kapitalistlari 
boshqaruvni tashkil  qilish bilan mashg‘ul  bo‘ladilar,  ishchilar esa  ishlab 
chiqarish rejalarini  bajarish  uchun  astoydil  mehnat  qilishlari  zarur.  Sen- 
Simon  yangi  ijtimoiy  tashkilotni  vujudga  keltirishda  ayniqsa  sanoatda 
anarxiyaga  (hokimiyatsizlikka)  yo‘l  qo‘yilmasligiga  va  reja  asosidagi 
markaziy  boshqaruvga  katta  e ’tibor  berishni  taklif  etadi.  Sen-Simon 
qarashlariga  ko‘ra  erkin  raqobatga  asoslangan  ijtimoiy  tuzim  bu  tugab 
borayotgan feodalizmdan yangi  ideal jamiyatga o ‘tish davridagina emas, 
balki  inqilobiy  harakatlardan  xoli  minch  va  tez  sur’atlarda  ijtimoiy 
tenglikka asoslangan “industrial jamiyat”ga o‘tish davri hamdir.
182


Adolatli 
“industrial 
jamiyat” 
qurilishi 
haqidagi 
o‘zining 
mulohazalarida  u  ilmu-fan  va  ilg‘or  nazariyalarga  yuqori  baho  berib, 
bo‘lg‘usi  yangiliklarni  tarixiy  muqarrar,  deb  hisoblaydi.  Shu  bilan  bir 
qatorda  Sen-Simon  o‘zining  “industrial  jamiyat”ida  boshqa  xayoliy 
sotsialistlar kabi qarama-qarshi  sinflaming yo‘qolib ketishi  va hokimiyat 
tomonidan  siyosiy  funksiyalarga  nisbatan  iqtisodiy  funksiyalarga  katta 
e’tibor  berilishini  taxmin  qiladi.  Lekin  shuni  alohida qayd  etish  zarurki, 
xayoliy sotsializmning boshqa barcha vakillaridan  farq  qilib,  Sen-Simon 
sotsializmda  xususiy  mulkchilik  bo‘lishini  inkor  etmaydi,  balki  aynan 
xususiy  mulkchilik  va  undan  foydalanishni  tartibga  soladigan  qonun 
zarurligini  ko‘rsatib  o‘tadi.  Shuningdek,  olim  o‘z  qarashlarida 
anarxiyaga  insonlarga  ziyon  yetkazuvchi  boshqaruv,  deb  qarab  uni 
tanqid  qiladi.  U  mavjud  o‘zgarishlar  tezlik  bilan  rivojlanib,  davlatning 
to‘liq  kamolotini  ta’minlaydi,  insonlar  esa  erishishlari  mumkin  bo‘lgan 
tenglik  va  ayniqsa,  mo‘l-koichilikka  faqat  shu  “industrial  jamiyat” 
yordamida  yetib  boradilar,  deydi.  Garchi  Sen-Simon  yangi  ijtimoiy 
tuzumning  haddan  tashqari  mujmal  manzarasini  tasvirlagan,  shu 
jamiyatga borishning noto‘g‘ri yo‘lini ko‘rsatgan bo‘lsa ham uning ba’zi 
taxminlari  katta  kelajakka  molik  edi.  U  proletariatning  nazariyotchisi 
emas  edi  va  shu  sababli  uning  tarixiy  rolini  tushunmadi.  Ayni  vaqtda u 
ishchilar ahvolining naqadar og‘irligini  ko‘rdi.  “Mening maqsadim,-deb 
yozgan  edi  u,  -Yevropadagina  emas,  butun  dunyoda  ham  shu  sinfning 
qismatini  yengillashtirishdan  iborat”.  U  davlatni  “odamlami  boshqarish 
quroli”dan  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish,  fan  va  san’at  taraqqiyotini 
ta’minlash,  ya’ni  “narsalami  boshqarish  quroli”ga  aylantirish,  tartib, 
osoyishtalikni  nazorat  qilishni  esa  jamoatchilikka  topshirish  kerak, 
degan  g ‘oyani  ilgari  surdi.  Sen-Simonning  yangi  industrial  sistemasi 
sotsialistik  jamiyat  emas  edi,  chunki  unda  xususiy  mulkchilik,  kapital 
jamg‘arish,  bankirlar va tadbirkorlar sinflari  hali  mavjud  edi.  Bu esa o‘z 
navbatida,  umumxalq  mehnatiga  asoslangan  rejali  keng  ishlab 
chiqarishni inkor etadi.  Sen-Simon asarlarining asosi kapitalizmni tanqid
183


qilishdan  iborat.  U  ishlab  chiqarish va taqsimotdagi  anarxiyani,  raqobat, 
xalq  ommasining  qashshoqlashuvi  va  ishchilaming  ayanchli  ahvolda 
ekanligini kapitalizmning illati, deb hisoblaydi.
Olim  ishchilar,  kapitalistlar  va savdogarlami  bir sinf vakillari,  deb 
ulami  industriallar,  deb  atadi.  Feodal  jamiyatining  hokim  sinflari 
bo‘lgan  dvoryanlar,  ruhoniylar  va  boshqa  amaldorlami  esa  befoyda, 
keraksiz  sinflar,  deb  hisobladi.  Shuni  aytish  kerakki,  Sen-Simon 
kapitalizmni  ilmiy  ravishda  tanqid  qilmadi.  U  burjua  jamiyati 
bo‘ysunishi  zarur  bo‘lgan  iqtisodiy  qonunlami  e’tibordan  chetda 
qoldirdi.Sen-Simon  ta’limotlarini  tashviqot  qilishda  uning  shogirdlari
O.Rodrig,  V.Anfonten  va  O.Bazarlar  katta  rol  o‘ynadilar.  Ular  «Sen- 
Simon  ta’limoti»  kitobini  nashr  qildirib,  uning  nazariy  qarashlarini 
boyitdilar.  lekin  bu  olimlar  ham  burjua jamiyatining  asosiy  sinflari  va 
ular  o ‘rtasidagi  sinfiy  kurash  mohiyatini  to‘liq  tushunmadilar,  natijada 
XIX  asming  30-yillariga  kelib,  Sen-Simon  maktabi  tor  doiraga  aylandi 
va tarqalib ketdi.
Fransuz  xayoliy  sotsializmining  yana  bir  yirik  namoyandasi 
Fransua  Mari  Shari  Furedir 
(1772-1837-yy.).  U  Bezanson  shahrida 
savdogar  oilasida  dunyoga  kelib,  butun  hayoti  mobaynida  savdo  bilan 
shug‘ullandi.  B o‘sh  vaqtlarida  o‘z  ma’lumotini  to‘ldirib,  mustaqil 
ravishda  fizika,  astronomiya  va  falsafa  fanlari  bilan  shug‘ullandi, 
ijtimoiy tadqiqotlami amalga oshirdi.
Shari  Fure  o ‘zining  “To‘g ‘ri  harakat  va  mushtarak  taqdirlar 
nazariyasi”,  “Umumiy  birlik  nazariyasi”,  “Savdo  qallobligi  haqida”, 
“Yangi  sanoat  dunyosi  va  ijtimoiy  dunyo”  nomli  asarlari  va  qator 
maqolalarida  kapitalistik  jamiyatni  keskin  tanqid  qildi  va  ijtimoiy 
adolatli jamiyat barpo  etish dasturini  ishlab chiqdi.  Uning tasvirlashicha, 
inson  o‘zi  yashayotgan  jamiyatning  barcha  yaramas  illatlaridan 
tozalanishi  lozim,  shunday  ijtimoiy  tuzum  o ‘matish  kerakki,  bu  tuzum 
insonning  kamol  topishiga,  ehtiroslarini  to‘liq  namoyon  qilishiga,
184


ehtiyojlarini  qondirishga  imkoniyat  bersin.  F.M.Sh.Fure  kishilik 
jamiyatining tarixiy rivojlanishini o ‘rganishga katta hissasi qo‘shdi.
Angliya  xayoliy  sotsializmining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi 
Robert  Ouenning 
(1771-1858-yy.)  hayoti  va  ijodiy  faoliyati  bilan 
bog‘liq.
R. Ouenning  “Jamiyatga 
yangicha  qarash  yoki 
xaraktemi 
shakllantirish  haqida  tajribalar”,  “Yangi  axloqiy  dunyo  kitobi”, 
“Adolatli  almashuv  bozori”,  “Ulug‘  milliy  hunar  ittifoqi”  asarlarida 
uning  sotsialistik  loyihalari  bayon  etilgan.  U  kapitalistik  jamiyatni 
tanqid qilib, uning xalqqa qarshi mohiyatini ochib beradi. Barcha mulkni 
umum  mulkiga  aylantiradigan,  qashshoqlik  yo‘qoladigan,  mehnat jafo- 
zulmatdan  baxt-saodatga  aylanadigan  kommunistik  jamoalar  tuzish 
fikriga keldi.  Shu maqsadga xalaqit  beradigan  uchta to‘siq  bor,  deydi  u. 
Bu  uchta  illat:  xususiy  mulk,  din  va  burjuacha  nikohdir.  Biroq  olim 
kapitalistik  taraqqiyotning  obyektiv  qonunini  tushunmadi,  sinflar 
kurashini  inkor etdi.  Yangi  tuzum  yangi  yo‘l  bilan yoki  tinch yo‘l  bilan 
quriladi va unga tinch yo‘l bilan o ‘tiladi,  deb ishondi.
R.Ouenning  loyiha  va  ijtimoiy  dasturlari  fransuz  xayoliy 
sotsialistlaridan  farq  qilib,  ancha  aniq  va  amaliyligi  bilan  ajralib  turadi. 
U  ishchilar  mehnatini  yengillashtiradigan  yoshlar  va  qariyalar 
mehnatidan tungi  ish vaqtida foydalanishni man etgan,  rag‘batlantirishni 
tashkil  etgan,  u Angliyaning  ilk  fabrika  qonunchiligining asoschilaridan 
edi.  R.Ouen  iqtisodiy  qarashlarining  xarakterli  xususiyati  shundan 
iboratki,  u  burjua  siyosiy  iqtisodini  inkor  etgan  fransuz  xayoliy 
sotsialistlaridan  farq  qilib,  o‘z  nazariyalarini  yaratishda  Rikardoning 
qiymatning  mehnat  nazariyasiga  tayanadi.  U  Rikardodan  keyin 
qiymatning asosiy manbayi, deb mehnatni hisobladi.
Xususiy  mulk  bilan  bir  qatorda  mehnat  bilan 
apital  o‘rtasidagi 
qarama-qarshiliklar  sababchisi,  deb  pul  hisoblandi.  R.Ouen  qiymatning 
sun’iy  o‘lchovi  bo‘lmish  puldan  voz  kechib,  mehnat  xarajatlarining 
ekvivalenti  sifatida  «ishchi  pullarini»  joriy  etishni  taklif  etadi.  U
185


kapitalistik  ishlab  chiqarishni  qaytadan  tuzib,  “ishlab  chiqarish 
uyushmalarini” tashkil etishga harakat qildi.

Download 7,3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   174




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish