Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Merkantilizmning tarixiy ahamiyati
Merkantilizm  va  uning  vakillari  -   ijodiy  merosidagi  ham  pozitiv, 
ham  negativ  unsurlar  nuqtayi  nazaridan  iqtisodiy  ta’limotlar  tarixida 
o‘chmas iz qoldirdi.
Birinchidan, merkantilistlar konsepsiyasi deyarli butunlay muomala 
sohasidagi xo‘jalik hayotining amaliyotiga qaratilgan. Shunday bo‘lsada, 
bu  ularga  ko‘plab  iqtisodiy  kategoriyalami  ilmiy  muomalaga  kiritish, 
savdo  sohasi,  ssuda  operatsiyalari  va  pul  muomalasining  muhim 
qonuniyatlarini  aniqlab  berish  imkonini  beradi.  Lekin  iqtisodiyotning 
boshqa  sohalariga  ulaming  ta’siri  doimo  aynan  bir  xil  bo'lgan  emas. 
Masalan,  mamlakatning  o‘z  sanoati  va  savdosini  rivojlantirishi  uchun 
pul  muhim  vosita  ekanligini  to‘g‘ri  tushuntirib  bergach,  merkantilistlar 
milliy  iqtisodiyotga  xorijiy  investitsiyalami  jalb  qilishga  e’tibor 
bermadilar. Bundan tashqari ular uchun ishsizlik muammosi ham muhim 
hisoblanmagan.  «Ixtiyoriy  ishsizlik»ning  asosiy  sababi  ishlamaslik 
xohishini  keltirib  chiqamvchi  «yalqovlik»  yoki  «axloqiy buzuqlik»  deb 
hisoblashgan.
Ikkinchidan,  merkantilizm  bozor  munosabatlari  shakllanishining 
Yevropada  ancha  rivojlangan  mamlakatlar  -Angliya  va  Fransiyada 
klassik  siyosiy  iqtisodning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  ko‘rsatib 
berishgan.
Xususan,  Fransiyada  XVII  asrda  moliya  vaziri  Jan  Batist  Kolber 
ancha  faol  proteksionizm  siyosatini  olib  borgan  davrda  sanoatning 
qudratli  manufaktura  tarmog‘i  yaratildi.  Ammo  bir  vaqtning  o‘zida 
mamlakat  tashqarisiga  don  chiqarishni  man  etish  va  boshqa 
mamlakatlardan  uni  erkin olib  kelish yo ii  bilan fermer xo‘jaliklarining 
shakllanishiga to‘sqinlik qilindi.
History o f economic thought.  Harry Landreth, David C. Colander 66-b.
97

---

Angliyada  esa  merkantilizm  iqtisodiy 
tarixdan  ma’lumki, 
Fransiyaga  nisbatan  ancha  «unumli»  bo‘ldi.  XVII  asrdagi  savdo  va 
sanoat  sohasidagi  bu  mamlakatning  proteksionizm  siyosatidagi  asosiy 
yutuqlari,  odatda,  Ost-Indiya  kompaniyasi  rahbarlaridan  biri  -   Tomas 
Man nomi  bilan bog'lab tushuntiriladi.  Shu narsa ham ma’lumki,  aynan 
Angliyada  merkantilizm  bilan  bo'lgan  g‘oyaviy  kurash  natijasida  eng 
muhim  nazariy  xulosalar  ishlab  chiqildi  va  ular  A.Smit,  D.Rikardo, 
T.Maltus, J.S.Mill  va boshqalaming asarlarida o‘z aksini topdi. Bundan 
tashqari XIX asrda Angliya ancha kuchli rivojlangan mamlakat sifatida 
eng  muhim  antimerkantilistik  chora-tadbirlami,  jumladan,  ichki  va 
tashqi savdoda to‘la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi.