Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

Real sektor tarmoqlari bo’yicha biznes sub’ektlarida tovar va xizmatlar narxi pasayishi natijasida zararsizlikka erishish va marjinal foydaning

* o’zgarishi

tovar va xizmatlar narxi pasayishi, % da	savdo	sanoat	qurilish	maishiy xizmat
0
3
5	9,97  0,005
8	0,62 0,093
10	0,3 0,214
12	0,19  0,38	82,72  0,03
15	0,14  0,623	1,64  0,18	3,22  0,115	2,1 0,092

1-jadvalda turli tarmoklar bo’yicha xarajatlarning turli darajada o’zgarishlariga muvofiq zararsizlik darajalari va marjinal foyda miqdorlari aks ettirilgan. Unga ko’ra, savdo sohasida xarajatlar 5 foizga qadar oshguncha faoliyat yuritish mohiyatlidir. Xarajatlar 5 foizga etgandan keyin savdoda faoliyat yuritish zararli bo’lib qoladi.
Qolgan uch soha bo’yicha esa harajatlarning qimmatlashuvi 15 %ga et-guncha faoliyat yuritish foydalidir. Ishlab chikarish va kurilishda xara-jatlar narxi 10% dan oshib ketsa, ishlab chiqarish hajmini zararsiz da-rajaga etkazish uchun mos ravishda 1,25 va 1,17 martaga oshirish lozim bo’ladi, bunda marjinal foyda ham mos ravishda 2,4 (0,327/0,135) va 1,9 (0,363/0,182) marta pasayadi.
Maishiy xizmatda esa xarajatlar qimmatlashuvi 12 %dan oshsa, zarar-sizlikka erishish uchun ishlab chiqarishni 1,06 marta oshirish zarur va bunda marjinal foyda 3.6 (0,377/0,103) marta pasayadi, 10%da esa marjinal foyda pasayishi 1,9 (0,377/0,199) martani tashkil etadi. Mazkur tahlil tarmoqlar zararsizlik nuqtalarining xarajatlar kimmatlashuviga sezgirligi tahlili deb ataladi va tahlil natijalariga muvofiq bizda mavjud ma’lumotlarga ko’ra tahlil qilingan 4 tarmoq bo’yicha xarajatlar bahosi oshishiga eng chidamli tarmoq maishiy xizmat sohasidir. Eng chidamsiz tarmoq esa savdo faoliyati bo’lib, qurilish va ishlab chiqarish sohalari chidamlilik darajalari bo’yicha mos ravishda ikkinchi va uchinchi o’rinda. Bu ma’lumotlar investorlarga qaysi sohalarga pul qo’yilsa, pulning tez kaytib kelishi ta’minlanishi, foyda darajasi esa yuqori bo’lishi mumkinligini ko’rsatib beradi. Davlat organlariga esa fiskal siyosatni yuritishda soliq soliq stavkalarini belgilash kabi qarorni qabul qilishda qaysi tarmoqlarga ko’proq va qaysilariga kamroq soliq stavkasi o’rnatilsa maqsadga muvofiq bo’lishini ko’rsatadi. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, savdo sohasi xarajat qimmatlashuviga eng chidamsiz deb topilgan bo’lsada, bu soha ish boshlanishidan oldin dastlabki sarmoyani eng kam talab qiluvchi, qurilish esa eng ko’p talab qiluvchi tarmoq bo’lishi mumkin.
Xuddi yuqoridagiday tahlilni kutilmaganda talabning pasayishi tufayli ishlab chiqargan mahsulotimizga baho darajasining pasayib ketishi oqibatida sodir
bo’ladigan zararsizlik va marjinal foyda darajalarining o’zgarishi uchun ham amalga oshirish mumkin. Endi faraz qilaylik, kutilmaganda narxlar δ% ga pasaydi u holda zararsizlik va marjinal foyda darajalari qanday o’zgaradi?
Xarajat funktsiyasi C₁ F₁ V_1k R_1k R₁ bo’lganida unga mos zararsizlik

nuqtasi R₁^* _ ^F1 ga, foyda funktsiyasi PR₁ C₁ F₁ 1V_1k R_1k *R₁ va 1V1k R1k 
unga mos marjinal foyda MR=1V_1k R_1k  ga teng bo’ladi. Agar narx δ% ga pasaysa, daromad ham natural ishlab chiqarish hajmi o’zgarmagan holda δ% ga pasayadi, ya’ni R₂  (1)R₁ . R ga bog’liq xarajat funktsiyasi C₂ F₁ V_1k R_2k RF₁ V_1k (1)*R_1k R ga mos zararsizlik nuqtasi
^* F¹ F^{1 *}
R₂   bo’lib, zararsizlik darajasi R₂ /R_2k ga teng
1V_1k R_2k  1V_1k (1)R_1k 
bo’ladi va marjinal foyda MR₂=1_V_1k R_2k _1_V_1k (1_)R_1k  ga qisqaradi.

Endi yuqoridagi tarmoqlar biznes sub’ektlari faoliyati bo’yicha biz amalga oshirgan barcha tahlillarimiz va ularning natijalarini umumlash-tirib tarmoqlar jozibadorligini baholaymiz (2-jadvalga qarang).
2-jadval

Real sektor tarmoqlarining jozibadorlik ko’rsatkichlari¹⁵

Savdo	57188,6	265	0,043	4	4	0,31	0,014
Ishlab chiqarish	27258,3	560	0,27	3	3	0,52	0,327
Kurilish	17245,4	326	0,25	2	2	0,61	0,363
Maishiy xizmat	5255,4	122	0,1	1	1	0,25	0,377

Tahlillarimizga ko’ra, jozibadorlik bo’yicha maishiy xizmat birinchi, qurilish ikkinchi, ishlab chiqarish uchinchi, savdo to’rtinchi o’rinlarni egalladi. Demak kichik biznesni maishiy xizmat sohasida amalga oshirish imkoniyatlari katta. Shuningdek, nisbatan qurilish va ishlab chiqarishda ham tadbirkorlikni amalga oshirish imkoniyatlari boshqa tarmoqlarga qaraganda ancha yuqori hisoblanadi.