Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Zero  Cash  Project  larni  ham  kiritish  mumkin.  To’liq  anonimlikni  ta’minlashni 

amalga 

oshirgan 

loyihalardan 

biriga 

misol 

sifatida 

Monero 

(https://getmonero.org)  loyihasini  keltirish  mumkin.Monero  (esperantoda 

valyuta ma’nosini anglatadi) da ikki asosiy hususiyat mavjud: 

  U  pul  mablag’larini  jo’natish  va  qabul  qilib  olishni  tranzaktsiyalar 

barchaga ko’ringan holda amalga oshirish imkonini beradi; 

  U  noaniqlik  yaratib,  sarf  qilingan  mablag’larni  kuzatish  imkonini 

yo’qqa chiqaradi. 

Monero  protokoli  bir  martalik  aylanma  imzo  usuli  (one-time  ring 

signatures) dan foydalanadi. Ushbu texnologiya tranzaktsiyalarni to’liq yashirishga 

imkon beradigan juda kuchli anonimlilik texnologiyasidir. Tranzaktsiyani tasodifiy 

ravishda amalga oshirish uchun aylanma usulda imzo qo’yiladigan boshqa bloklar 

zanjiri  tanlanadi.  Bu  esa  nashr  qilish  uchun  barmoqlarning  raqamli  tasvirini  hosil 

qiladi.  Tranzaktsiyani  aniqlaydigan  bunday  raqamli  tasvirni  key-image  (kalit 

tasvir)  deb  ataladi.  Bunday  mug’ombirlik  kuzatuvchilardan  haqiqiy  imzoni 

yashirish  uchun  hizmat  qiladi  hamda  amalning  qonuniyligini  va  firibgarlik 

emasligini  kafolatlaydi.  View-keys  kalitlaridan  foydalanish  ham  to’lov  oluvchini 

aniqlashga imkon qoldirmaydi. Bunda  tranzaktsiya  ochiq kalitdan  foydalanmagan 

holda bir martagina ishlatiladigan adresga jo’natiladi. Tranzaktsiyani o’qish huquqi 

esa  to’g’ri  view-key  (ko’rish  uchun  kalit)  ga  ega  bo’lgan  oluvchigagina  tegishli 

bo’ladi.  Monero  da  shifrlanmagan  operatsiyalar  ma’n  etiladi,  shaffof  emaslik 

to’liq  ta’minlanadi  va  amallarni  kuzatuv  imkoniyati  yo’q.  Loyihaning  eng  oxirgi 

yangilanishiga  esa  trazaktsiyaning  summasini  ham  yashirishga  chora  topishdi. 

Monero ga o’xshash valyuta tizimlari dunyo bo’ylab tarqalib ketsa nima bo’ladi? 

Hozirda  uning  kapitalizatsiyasi  150  million  dollardan  oshib  ketdi,  Microsoft 

kompaniyasi esa uni Baas (Blokcheyn-as-a-service) tizimiga qo’shib qo’ydi. Lekin 

bitkoinga  o’xshab,  Monero  foydalanuvchiga  to’liq  anonimlilikni  u  tizim  ichida 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

qolgandagina  ta’minlaydi.  Moneroni  boshqa  shaffof  to’lov  tizimlari  bilan 

ma’lumotlar almashinish uchun ishlatilganida uning konfidentsialligi ushbu to’lov 

tizimi konfidentsialligi darajasiga qaytadi. Demak, agarda siz to’liq anonimlilikni 

ta’minlamoqchi  bo’lsangiz,  Monerodan  chiqmaganingiz  ma’qul.  Yuqorida 

keltirilgan  ma’lumotlardan  tushunish  mumkinki,  qandaydir  diler  noqonuniy 

topilgan  pullarni  biror  bir  kriptovalyuta  tizimiga  joylashtirishdan  avval  yaxshilab 

o’ylab  olishi  lozim.  Pullarni  kriptovalyuta  tizimiga  joylashtirgandan  so’ng,  u 

bemalol  uhlay  olmaydi,  chunki  agar  u  tizimdan  ozgina  mablag’ni  ham  bankka 

chiqarsa, o’sha zahoti yer sharining qandaydir qismida joylashgan serverda buning 

izi qoladi uning siri oshkor bo’lib qolish ehtimoli ancha ortadi. 

Mashstablashuvchanlik tizimning o’lchamlar o’zgarishiga moslashuvchanlik 

qobiliyatidir. Masalan, tizim katta talab bo’lgan hollarda o’z funktsiyalarini va ish 

qobiliyatini  ushbu  sharoitlarga  moslashtira  olishi  kerak.  Ba’zi  bir  blokcheynlar 

uchun  konkret  masalalarni  hal  qilish  uchun  kerakli  bo’lgan  texnik,  iqtisodiy  va 

energetik resurslarning eksponentsiyal ko’payishi muammo bo’lib qoladi. Masalan,