Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

Group,  Facebook,  Google  kabilarni  kiritishimiz  mumkin.  Masalan,  Alibaba 

Group  o’z  qidiruv  tizimiga,  ijtimoiy  saytiga,  to’lov  tizimiga,  auktsioniga  va 

boshqa  servislariga  ega.  Bozor  ma’lumotlarini  yig’ish  va  tahlil  qilishga 

mo’ljallangan  wordstat.yandex.ru,  Google  AdWords  adwords.google.com  kabi 

yangi  elektron  servislarning  paydo  bo’lishi  biznesga  bozorlardagi  talabni  tezkor 

o’rganish  imkoniyatlarini  taqdim  qildi.  Bunday  usullarning  nomi  kalit  so’zlr 

statitikasi degan nom oldi. Masalan, ommabop komp’yuter o’yini Angry Birds ni 

har  kuni  bir  millionga  yaqin  odan  yuklab  olgan  ekan.  Soha  ekspertlarining 

fikrlaricha,  agarda  3000  ta  atrofida  qidiruv  talabi  bo’lgan  taqdirda  bu  mahsulot 

yoki  hizmatga  talab  bor  degan  fikrga  kelish  mumkin.  Elektron  biznes  talabni 

aniqlashning  qidiruv  talabi  usulidan  tashqari,  bozorning  emotsionalliligini 

baholash usulidan ham  foydalanadi. Bu baholov usuli  vositasida ijtimoiy  mediya, 

chatlar  va  forumlarda  ushbu  mahsulot  yoki  xizmatning  muxokamasida  potentsial 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

mijozlarning faolligini aniqlanadi. Bozor ma’lum qismining emotsionalligi undagi 

insonlarning  ushbu  mahsulot  yoki  xizmatga  qanday  fikr  bildirishlari,  ularning  bu 

jarayondagi faolligi va bu narsa ularga qanchalik kerakligidir.  

 

Elektron  savdo  maydonlarini  tashkil  qilish  modellarining  esa  quyidagi  bir 

qancha asosiy turlari mavjuddir: 

  Onlayn  katalog  (on-line  catalog)  –savdo  maydoni  shunday  tashkil 

qilinadiki,  bunda  iste’molchilar  turli  xildagi  ishlab  chiqaruvchilar  va 

sotuvchilarning  tovarlari  va  hizmatlari  haqida  bir  qancha  ko’rsatgichlar 

bo’yicha ma’lumot olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar; 

  Virtual  moll  (cybermall,  e-mall)  –  bu  onlayn  katalogning  bir  turi  bo’lib, 

unda bir internet adresda va bitta portalda bir qancha alohida kompaniyalar 

haqida ma‘lumotlar to’plangan bo’ladi.  Bitta elektron savdo maydonida bir 

qancha  magazinlardan  haridlar  qilish  mumkin  bo’ladi.  Bu  xolda  yagona 

savdo qoidalari, yagona korzina va yagona to’lov tizimi o’rnatilgan bo’ladi; 

  Elektron kim-oshdi savdosi – auktsion (e-auction) – bunda savdo maydoni 

shunday  tashkil  qilinadiki,  xaridor  turli  ishlab  chiqaruvchilarning  turli 

tovarlarini  savdo  paytida  aniqlanadigan  narxlarda  sotib  olishlari  mumkin 

bo’ladi; 

  Elektron  birjalar  (e-exchange)  –  narxlar  talab  va  taklif  asosida 

aniqlaniladigan savdo maydonlari bo’lib, keyingi paytlarda tarmoq elektron 

birjalari  tobora  ommabop  bo’lib  barayapti.  Masalan,  aviatsiya  tarmog’i 

uchun  Aerospan  va  MyAircraft.com  birjalari,  avtomobillar  uchun  Covisint 

birjasi,  ommaviy  iste’mol  tovarlari  uchun  esa  Transora  kabi  birjalar 

mavjud.  

Bulardan tashqari, vertikal elektron savdo maydonlari ham mavjud. Ular tarmoqlar 

chegarasida  korxonalarni  birlashtiradilar  yoki  bitta  tashkilotning  yetkasib 

beruvchilari va dilerlarini birlashtiradilar. Gorizontal elektron savdo maydonlarida 

esa turli tarmoqlarning kompaniyalari birlashishlari mumkin. Mijozlar bilan o’zaro 

aloqa  o’rnatish  turi  bo’yicha  ikki  turdagi  biznes-modelni  ajratib  ko’rsatishimiz 

mumkin: 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 



 

O’z-o’ziga hizmat ko’rsatish – kompaniya elektron platforma va mahsulotni 

yaratadi, iste’molchi esa mahsulot yoki xizmatni o’zi tanlagan usulda sotib 

oladi.  Misol  sifatida  onlayn-bankingni,  elektron  ta’limni  yoki  internet-

savdoni keltirishimiz mumkin; 



  Kraudsorsing  –  bunda  kompaniya  internet-pletformani  tashkil  qiladi, 

mahsulot  yoki  xizmatni  esa  iste’molchilarning  o’zlari  yaratadilar  (ya’ni 

kraudsorsing  mahsulotini).  Xozirgi  paytda  kompaniyalar  iloji  boricha  shu 

usulni  tanlamoqdalar.  Misol  sifatida  ijtimoiy  tarmoqlarni,  blokcheynlarni, 

YouTube bideoservisini, fotoservislarni keltirishimiz mumkin.  

Elektron  biznes  tashkil  qilayotganda  iste’molchining  portretini  hisobga  olish  va 

uning iste’molchi sifatidagi xususiyatlarini o’rganish yaxshi natijalarga olib keladi.