Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "davlat xaridi"

1. Davlat xaridini tashkil etish modellari  tashkiliy elementlari 
 
Davlat  xaridini  tashkil  etish  bo’yicha  rivojlangan  va  rivojlanayotgan 
mamlakatlar tajribasini o’rganib, uning uch xil modellari mavjud ekanligini ko’rish 
mumkin. 
Markazlashgan  model
  –  bunda  xarid  uchun  buyurtmalarni  joylashtirish 
maxsus  tashkilot  yoki  ijroiy  hukumatning  yagona  tarkibiy  bo’linmasi  -  xaridni 
tashkil etuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Markazlashgan model barcha tarmoq 
va  bo’limlardan  tushadigan  xarid  arizalari  jamlanadigan  xarid  markazini  tashkil 
etishni  nazarda  tutadi.  Agar,  markazlashish  darajasi  yuqori  bo’lsa,  barcha  turdagi 
xaridga  javobgar  bo’lgan  maxsus  idora  (yoki  yirik  kompaniyalarda  xarid 
departamenti) shakllantiriladi. 
Markazlashmagan  (taqsimlangan)  model
  -  bunda  davlatning  buryutmachisi 
o’z ixtisosligi buyicha xaridga buyurtmani alohida amalga oshiradi. Taqsimlangan 
modelda  kompaniyaning  har  bir  bo’limi  (vazirlik,  departament  va  h.k.)  o’z 
ehtiyojlari  uchun  xaridni  mustaqil  tarzda  amalga  oshiradi.  Shu  maqsadda,  uning 
tarkibida xaridni amalga oshiruvchi maxsus tuzilma, bo’lim tashkil etilgan. 
 Ikkala modelning ham yutuq va kamchiliklari mavjud: taqsimlangan model 
ancha  egiluvchan,  ammo  ko’p  xarajat  talab  etadi.  O’z  navbatida,  markazlashgan 
model  yirik  hajmdagi  ulgurji  xarid  tufayli  past  baholarni  ta’minlaydi,  ammo 
egiluvchan  emas  va  har  doim  ham  tovarlar  hamda  xizmatlarning  arizada 
ko’rsatilgan xususiyatlarini o’zida aks ettirmasligi mumkin. 
Qisman  markazlashgan  modelda 
esa,  xaridga  buyurtmani  joylashtirish 
vakolati davlat buyurtmachisi va ixtisoslashgan tashkilot bilan hamkorlikda amalga 
oshiradi. 

---

Har  qanday  mamlakatda  ham,  davlat  xaridini  tashkil  etishning  huquqiy 
asoslarini shakllantirish va uni doimiy tarzda takomillashtirib borish, davlat moliya 
tizimining muhim strategik vazifalaridan hisoblanadi. 
Davlat  xaridini  tashkil  etish  jarayoni,  uning  tashkiliy  shakllarini  aniqlab 
olishdan boshlanadi.  
Xalqaro va milliy qonunchilikda o’rnatilgan me’yorlar asosida xaridning qaysi 
shakli  qo’llanilishi  aniqlanadi  va  zaruriy-me’yoriy  jarayonlar  buyurtmachi 
tomonidan boshqarilib boriladi. 
O’zbekiston  Respublikasida  davlat  xaridini  tashkil  etish  xalqaro  va  milliy 
qonunchilik asosida tartibga solinadi.  
Davlat  xaridi  tizimini  boshqarish  bir-biri  bilan  uzviy  bog’langan  to’rtta 
elementni o’z ichiga oladi 1-chizma). Bu elementlar kompleks tusga ega bo’lib, har 
bir  elementni  muvoffaqiyatli  amalga  oshirish,  davlat  xaridini  samarali  bo’lishini 
ta’minlovchi omil hisoblanadi.