Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "davlat xaridi"

                                           
3
 
Metod-grekcha  “metodos”  so’zidan  olingan  bo’lib,
 
nazariyot,  ta’limot  va  amaliyotlarni o’rganishdagi izlanishlar 
yo’li degan ma’noni anglatadi. 
 

---

qarama  qarshilik  kurashiga,  eskini  tugashi  va  yangi  ilg’orjarayonlarni  paydo 
bo’lish xususiyatiga ega bo’ladi. 
“Davlat xaridi” fanining  boshqa iqtisodiy fanlar singari o’ziga xos tadqiqot 
usullari xam mavjud. Ulardan eng asosiylari quyidagilar: 
A) 
ilmiy abstraktsiya usuli
 - voqea-hodisalarning tahlil paytida xalal berishi 
mumqin  bo’lgan  ikkinchi  darajali  belgilari  e’tibordan  chetlashtirilib, 
o’rganilayotgan        jarayonning  asl  mohiyatiga,  tegishli  belgilarga  e’tiborini 
qaratishdir . 
B) 
taxlil  va  sintez  us
uli  –  taxlil  bu  o’rganilayotgan  bir  butunni  alohida 
qismllarga  ajratish  va  ularni  izchillik  bilan  tahlil  qilish,  sintez  esa  -  hodisa  va 
jarayonlarni    qismlarga bo’lish asosida umumiy xulosa chiqarishdir. 
S) 
mantiqiylik  va  tarixiylikning  birligi
  usuli  -tarixiylik  dalili  iqtisodiy 
fanlarda  ham      tarixiy  nuqtai  nazaridan        tadqiqot    olib  borishni  zarur  qilib 
qo’yadi.Chunki iqtisodiy  jarayonlar  jamiyatning   tarixiy  rivojlanish  bosqichlarida 
ro’y beradi. Mantiqiylik usulida jarayonlar faqatgina tarixiy nuqtai nazardan emas, 
shu bilan birga ichki zaruriy va qonuniy bog’lanishlar bo’yicha xam tahlil qilinadi. 
 “Davlat  xaridi”  fanini  o’rganishda    shuningdek, 
induktsiya  va  deduktsiya
, 
taqqoslash,  iqtisodiy-matematik  usul
lardan  ham  foydalaniladi.  Ta’kidlash  joizki, 
bugungi kunda amaliyotda davlat xaridi tizimini boshqarishda iqtisodiy-matematik 
usullardan  keng  foydalanilmoqda.  Iqtisodiy-matematik  usullarga  korrelyatsion  va 
regratsion  tahlil  usuli,  integral  usuli,  chiziqli  programmalashtirish,  grafik  usullar 
kabi 
usullar 
kiradi. 
Iqtisodiy-matematik 
usullar 
iqtisodiy 
axborotlarni 
kompyuterlarga  kiritish,  hisoblash  va  qayta  ishlash,  chuqur  tahlil  qilish,  tegishli 
hisobot ma’lumotlarini tayyorlash, hamda bu ma’lumotlarni qisqa fursatda mas’ul 
idora va tashkilotlarga yuborishda qo’llaniladi.  
Bu usullar  yordamida iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning mazmuni, ularda 
yuz  berayotgan  o’zgarishlar,  ularning  kelib  chiqish      sabablari      aniqlanib  va 
zaruriy xulosalarga  kelinadi
. 
Hozirgi  kunda  davlat  moliyasini  isloh  qilish  sharotida    iqtisodiy  jarayonlar 
va munosabatlardagi o’zgarishlar har bir fan mazmunini sifat jihatdan yangilashni, 
tubdan qayta ko’rib chiqishni taqazo qilmoqda.  
“Davlat xaridi”  fani mazkur ob’ektiv talabdan kelib chiqqan aniq iqtisodiy 
fan bo’lishi bilan bir qatorda, boshqa fanlardagi umumiy qonuniyatlar, tartiblarga 
rioya qiladi. Ya’ni, ko’pgina iqtisodiy fanlar bilan o’zaro bog’likda bo’ladi.  
Jumladan,  “Davlat  xaridi”    fani  “Iqtisodiyot  nazariyasi”  fani  bilan 
chambarchars    bog’liqdir.  “Iqtisodiyot  nazariyasi”da  iqtisodiy  kategoriyalar  va 
atamalarning  mazmuni  va  mohiyati  ochib  berilsa,  “Davlat  xaridi”    fanida  ushbu 
iqtisodiy  kategoriyalar  va  atamalarning  amal  qilish  mexanizmi  o’rganiladi. 
Masalan, “Iqtisodiyot nazariyasi” fanida “bozor” degan atamaning mazmuni nima 

---

ekanligi, uning turlari, ishtirokchilari haqida nazariy bilimga ega bo’lsak,  “Davlat 
xaridi”  fanida “bozor”ning hayotiy shakllari –
 
yarmarka savdolari, birja savdolari, 
elektron  auktsion  savdolari,  elektron  katalog  orqali  savdolar,  ochiq  va  yopiq 
tenderlar hamda ularni amalga oshirish tartibini o’rganamiz. 
“Davlat xaridi”  fani “Moliya” fani bilan ham bog’liqdir. Masalan, “Moliya” 
fanining  “Davlat  byudjeti  xarajatlari”  degan  mavzusida  byudjet  xarajatlarining 
tarkibi,  xarajatlar  smetalar  asosida  moliyalashtirish  tartibi  tushuntirilsa,  “Davlat 
xaridi”    fanida  ana  shu  smetalarning  uchinchi  va  to’rtinchi  guruhlarida  aks 
ettirilgan ehtiyojlarni xarid qilish va moliyalashtirish mexanizmi o’rganiladi. 
O’zbekistonda davlat byudjetining g’azna ijrosi amal qilishi, yagona g’azna 
hisobraqamini yuritilishi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasida davlat xaridlari 
bo’yicha  Hukumat  Komissiyasining  ishchi  organi  -  O’zbekiston  Respublikasi 
Moliya  vazirligining  G’aznachiligi  ekanligi,  davlat  xaridlari  tizimida  tuzilgan 
shartnomalarni,  yuridik  majburiyatlarni  va  ushbu  shartnomalarni  moliyalashtirish 
yuzasidan  moliyaviy  majburiyatlarni  ro’yxatga  olish,  ularni  moliyalashtirish 
O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligining  G’aznachiligi  va  uning  hududiy 
bo’linmalari  tomonidan  amalga  oshirilishi  bevosita    “Davlat  xaridi”    fanini 
“G’aznachilik” fanini o’zaro bog’liqda o’rganishni talab qiladi.  
Davlat  xaridlari    tizimida  yarmarka  savdolari,  birja  savdolari,  elektron 
auktsion savdolarining qo’llanishi, mazkur savdo turlari va ularning ishtirokchilari, 
savdolarga  va  undagi  ishtirokchilarga  qo’yilgan  talablar  yuzasidan  etarli  
ma’lumotga ega bo’lish uchun  “Davlat xaridi” fanini o’rganishda “Moliya bozori” 
fanini ham puxta bilish talab etiladi. 
“Davlat byudjeti” fanida davlat byudjetining funktsional xarajatlari, byudjet 
so’rovini  tayyorlash  va  taqdim  etish  tartibi,  hamda  belgilangan  norma  va 
normativlar asosida xarajatlar smetalarini tuzish, ro’yxatdan o’tkazish, byudjetdan 
moliyalashtirish  kabi  byudjet  tashkilotlari  va  byudjetdan  mablag’  oluvchilar 
faoliyatidagi  asosiy  jarayonlarni  o’rgatilishi    “Davlat  xaridi”  fanini  “Davlat 
byudjeti” fanini bevosita bog’ligini ko’rsatadi.  
Byudjet  tashkilotlari  va  byudjetdan  mablag’  oluvchilar  tomonidan  davlat 
xaridi    tizimida  xarid  qilingan  tovar(ish,xizmatlar)  yuzasidan  belgilangan  tartibda 
buxgalteriya hisobini, hamda tegishli hisobotlarni yuritishning zaruriyati “Byudjet 
hisobi”  fanini  ham    “Davlat  xaridi”  fani  bilan  iqtisodiy  aloqadorligini  namoyon 
qiladi. 
Davlat byudjeti va byudjet tashqari jamg’armalar mablag’laridan oqilona va 
tejamkorlik  asosida  maqsadli  foydalanganlik  darajasi,  davlat  xaridi    tizimini 
amaldagi  qonunchilik  doirasida  amalga  oshirilishi,  byudjet  tashkilotlari  va 
byudjetdan  mablag’  oluvchilar  tomonidan  moliyaviy  qonunchilikka  rioya  etilishi 
ustidan davriy ravishda nazorat organlari tomonidan    moliyaviy  nazoratni amalga 

---

oshirilib turilishi, “Davlat xaridi” fanining “Moliyaviy nazorat” fani bilan bevosita 
bog’liqligini ko’rsatadi. 
Shuningdek,  “Davlat  xaridi”  fanida    davlat  xaridi    tizimini  baholash, 
o’tkazilgan  savdolar,  undagi  iqtisodiy  ko’rsatkichlarni  ma’lum  bir  davr  bilan 
taqqoslash, solishtirish, natijalarni puxta tahlil qilish uchun “Iqtisodiy matematika” 
va “Iqtisodiy tahlil” fanlaridan yaxshigina xabardor bo’lish talab etiladi.  
Va  nihoyat,  “Davlat  xaridi”  fanida  elektron  auktsion  savdolar  va  elektron 
katalog  orqali  savdolarini  amalga  oshirish  va  o’tkazishning  tashkiliy 
mexanizmlarini  yaxshi  tushunish  uchun  “Iqtisodiyotda  axborot  texnologiyalari” 
fanidan etarli ko’nikmaga ega bo’lish lozim.