Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

2-расм. Таққослаш усулининг қўлланилиш доираси
Иқтисодий таҳлил фанида кўрсаткичларни таққослаб ўрганишда
қуйидаги талабларга риоя қилиш лозим:
1. Таққослаб ўрганиши лозим бўлган кўрсаткичларнинг аниқланиш
усули айнан бир хил бўлиши керак. Хўжалик фаолиятини таҳлил қилишда
ўрганиладиган кўрсаткичларни тўғри таққослаш учун мазмунан бир хил
усулда аниқланганлигини текшириш лозим. Масалан корхоналарни
рентабеллик даражасини фойдани ишлаб чиқариш фондларига ёки
маҳсулотларнинг тўлиқ таннархига нисбатан, айрим ҳолларда эса соф фойда
ёки сотилган маҳсулотларнинг тўлиқ таннархига нисбатан ҳам аниқланиши
мумкин. Шунинг учун ҳам рентабеллик кўрсаткичини ўрганиладиган даврлар
бўйича бир хил усулда ҳисоблаб, сўнгра ўзгариш даражасини таҳлил қилиши
лозим. Демак, фақатгина кўрсаткичларни аниқлаш усули бир хил
бўлганлигига ишонч ҳосил қилишидан сўнггина таҳлил билан шуғулланиш
лозим.
2. Бир хил баҳода ҳисобланган кўрсаткичларгина таққосланиши
лозим. Таҳлил қилишда ўрганиладиган кўрсаткичларни турли йиллар
баҳосида ҳисоблаб ўрганиб бўлмайди. Чунки баҳо ўзгариши қиймат шаклда
маҳсулотларни ҳисоблашда катта таъсир этади. Шунинг учун ҳам
хўжаликлар амалий фаолиятида ўзгармас (ҳар 5-10 йилги) солиштирма
баҳолар қабул қилинган. Масалан, ҳозирги даврда корхоналарда ўтган ҳисобот давридаги баҳолар солиштирма баҳо сифатида қўлланилмоқда.
Бир хил баҳога айлантиришлик методининг камчилиги шундаки,
таҳлил даврида солиштириладиган маҳсулот таркибини ўзгармай туришини
чегаралаб қўяди.