Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

4. Молиявий таҳлилда қўлланиладиган усуллари ва уларни таснифлаш
Иқтисодий таҳлил қилишда, маълумотларни қайта ишлашда турлитуман услублар қўлланилади. Бу услубларни қўллаш жараёнида таҳлил
методининг асосий ҳусусиятлари комплекс ва системалашганлиги яққол кўринади. Хўжалик жараёнларининг умумий бирлиги, кетма-кетлиги ва
айрим элементлардан иборатлиги таҳлил қилишда асосий эътиборда туради.
Таҳлил усулларини қўллаш ўрганилаётган жараёнларни бир-бирига
боғлиқлиги, ўзгариш сабаби, таъсир кўрсатган омиллар ва қўшимча
сабабларни аниқлашга ёрдам беради.
Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида аксарият етук иқтисодчи
олимларимиз таҳлилнинг усулларини иқтисодий адабиётларида шартли
равишда икки гуруҳга ажратиб кўрсатишмоқда. Молиявий ва бошқарув
таҳлилининг усулларини қуйидаги икки гуруҳга ажратиш мумкин:
1. Оддий-анъанавий (одатдаги) усуллар гуруҳи;
2. Иқтисодий-математик усуллар гуруҳи.
Оддий-анъанавий (одатдаги) усуллар гуруҳига иқтисодий таҳлил пайдо
бўлгандан буён қўлланилиб, анъанага айланиб, амалий тажрибада кенг
қўлланилиб келаётган усуллар киритилади. Улар таркибига мутлоқ ва нисбий
фарқларни аниқлаш усули, таққослаш усули, гуруҳлаштириш усули,
балансли боғланиш усули, занжирли боғланиш усули, индекс усули, фоизлар
фарқ усули ва ҳакозо усулларни киритишимиз мумкин бўлади.
Иқтисодий-математик усуллари иқтисодий ахборотларни электрон
ҳисоблаш машиналарда ҳисоблаш ва қайта ишлаш, бу маълумотларни тез
муддатда бошқарув ҳодимларига узатиш ишлари бошланганда қўлланилади.
Иқтисодий-математик усуллар гуруҳига одатда, корреляцион ва реграцион
таҳлил усули, назарий ўйин (назарий хизмат кўрсатиш) усули, иқтисодий
ташҳис қўйиш усули, интеграл усули, функционал қийматли таҳлил усули,
чизиқли программалаштириш усули, графикли усул, эврестик таҳлил усули
ва ҳакозо усулларни киритишимиз мумкин бўлади. Иқтисодий математик
усулларни бугунги кундаги айрим иқтисодий адабиётларда омилли таҳлил
усуллари ҳам деб номланмоқда. Чунки, мазкур усуллар орқали маълум бир
иқтисодий ҳодиса ва жараёнга таъсир этувчи бир нечта омилларнинг
таъсирини аниқ миқдорларда аниқлаш имконияти мавжудлигидадир.
Хўжалик жараёнларини ўрганиш, таҳлил этишда янги усул ва
воситалардан фойдаланиш иқтисодий таҳлилни такомиллаштиришнинг
муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади. Шу маънода таҳлилда
қўлланиладиган иқтисодий-математик усулларни ҳам ушбу қаторга киритиш
мумкин (2-жадвал).