Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

1
Nurmuxamedova B., Kabirova N. ―Moliya‖, O‘quv qo‘llanma. T:, ―IQTISOD-MOLIYA‖, 2017. 28-b. 
Moliyatizimi
Davlat
moliyasi
Uyxo‟jaliklarimoliy
asi
Xo‟jaliksubyektlarimo
liyasi
Davlat byudjeti 
Davlatning byudjetdan 
tashqari maqsadli 
jamg‘armalari 
Davlat krediti 
Davlat
korxonalari moliyasi 
Tijorat asosida faoliyat 
yurituvchi korxonalar 
moliyasi 
Notijorat faoliyatini amalga 
oshiruvchi muassasa va 
tashkilotlar moliyasi 
Jamoat tashkilotlari 
moliyasi 

---

17 
Davlat moliyasining bosh va markaziy bo‗g‗ini davlat byudjetidir. Davlat 
byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo‗lib, asosan yuridik va jismoniy 
shaxslarning soliqlari va majburiy to‗lovlari evaziga shakllanadi va davlatning turli 
vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta‘minlashga yo‗naltiriladi. 
Davlat byudjeti davlatning qonun kuchiga ega bo‗lgan asosiy moliyaviy 
rejasi hisoblanadi. Byudjet hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Davlat moliyasining ahamiyat jihatdan muhim bo‗g‗inlaridan yana biri – 
davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg„armalari
bo‗lib, ular jamiyatning 
ayrim ehtiyojlarini mablag‗ bilan ta‘minlash maqsadida davlat tomonidan jalb 
qilingan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu 
fondlarning asosiy tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator 
manbalar hisobidan davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan 
iborat. 
Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, 
ularga egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo‗lishi mumkin. U 
yoki bu fondni tuzish to‗g‗risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti 
oldida turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega.
Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli 
jamg‗armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida 
defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig‗i byudjet defitsitini qoplashga 
safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy 
faoliyatida kassaviy uzilishlar bo‗lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet 
dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko‗rsatilishi 
mumkin. 
Davlat krediti
– davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida) 
yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari 
o‗rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to‗lovlilik asosida pul mablag‗larining 
harakati bilan bog‗liq iqtisodiy munosabatlar yig‗indisidir. Bu munosabatlarda 
davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar 
bo‗yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi. 
Davlat korxonalari moliyasi
davlat moliyasining o‗ziga xos bo‗g‗ini bo‗lib, 
bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat korxonasi 
ustav 
kapitalining 
shakllanishida 
byudjet 
mablag‗lari, 
boshqa 
davlat 
korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar, 
uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo‗lib xizmat 
qiladi. 
Mamlakatning moliya tizimida davlat byudjeti markaziy o‗rin egallaydi.
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali davlatning qo‗lida katta 
hajmdagi moliyaviy resurslar to‗planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini 
qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat anfaatlarini inobatga olgan 
holda ustuvor yo‗nalishlar uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita 
bo‗lib xizmat qiladi. Ustuvor yo‗nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida 
moliyaviy resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi 

---

18 
mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal sur‘atlar bilan 
rivojlanishini ta‘minlash maqsadida byudjet ajratmalarining hajmi oshiriladi.
Boshqa hollarda esa, o‗sha sektorlardan mablag‗larni davlat byudjetiga olishda 
qulay sharoit yaratiladi. 
Davlat byudjeti iqtisodiyotning alohida tarmoqlarining rivojlanishida asosiy 
manba rolini ham o‗ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida 
milliy iqtisodiyotda yangi tarmoq vujudga kelayotgan bo‗lsa, uning paydo 
bo‗lishini hozirgi sharoitda byudjetdan moliyalashtirishsiz tasavvur etib bo‗lmaydi. 
Faoliyat 
ko‗rsatayotgan 
subyektlarning 
moliyaviy 
barqarorligini 
ta‘minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli obyektiv va subyektiv 
omillarning ta‘siri ostida ayrim subyektlarning o‗z moliyaviy resurslari ularning 
sog‗lom faoliyat ko‗rsatishi uchun yetarli bo‗lmay qolganda chetdan mablag‗ jalb 
qilishga ehtiyoj tug‗iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi 
manba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollarning barchasida 
davlat byudjeti mablag‗lari subyektlarning o‗z manbalari, tarmoq ichidagi 
resurslar, bank kreditlaridan so‗ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida 
foydalaniladi. 
Subyektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta‘minlashda davlat 
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko‗rinishda bo‗lishi mumkin: 

moliyaviy resurslarga bo‗lgan yangi talabni kelgusi byudjet yilida 
byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish; 

moliyaviy resurslarga bo‗lgan qo‗shimcha ehtiyojni mavjud byudjet 
resurslarini bir obyektdan ikkinchisiga o‗tkazish yo‗li bilan qondirish. Bunday 
imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim subyektlarning o‗zlariga taqdim 
etilgan moliyaviy resurslarni to‗liq o‗zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi 
bilan izohlanadi; 

qo‗shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va 
boshqalar. 
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari bilan qayta
qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan 
xarajatlar va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish, eng avvalo, ana 
shu maqsadlarga xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (ta‘lim, sog‗liqni saqlash, 
madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta‘minot) xarajatlarini moliyalashtirish, oilalarga 
ijtimoiy nafaqa berish, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlarini 
saqlash, fuqarolaming o‗z-o‗zini boshqarish organlarini moliyalashtirish, 
mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o‗z vaqtida 
bajarilishini ta‘minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir.