|
Nominal foiz stavkasi - bu joriy pul birliklarida ifodalangan jamg‘armaga yoki ssudaga boigan daromad normasi.
Real foiz stavkasi - bu o‘zgarmas (ya’ni, inflyatsiya darajasiga ko‘ra o‘zgartirilgan) pul birliklarida ifodalangan jamg‘arma yoki ssudaga boigan daromad normasi.
Faraz qilaylik, /-nominal, e- real foiz stavkasi boisin. n- inflyatsiya darajasi sur’ati, ya’ni
hu yerda P„ - joriy narx darajasi;
Pt - ma’lum vaqt o‘tgandan keyingi (bir yildan keyingi) narx darajasi.
Faraz qilaylik, qandaydir joriy qiymat Ц, berilgan bo‘lib, u bir yildan keyin M, bo‘lsin. U holda
ц = ц-( i+/).
Mo .
Pulning sotib olish kuchini aniqlaymiz. Bu yerda — hozirgi sotib
*0
M
olish kuchi; ~z~ - kelajakda sotib olish kuchi.
\
U holda
p, p,i 1+tf) p, ' '
Bundan real foiz stavkasi r quyidagiga teng:
‘=JVL=—-
Mq 1+ Л
p*
ya’ni, (1+f) (1 + л-) = l + /, yoki e = ^~.
1 + n
Inflyatsiya darajasi (sur’ati) kichik bo‘lganda real foiz stavkasi quyidagicha hisoblanishi mumkin:
€ « /- 71.
Umuman olganda, firmalaming talabi moddiy kapital ne’matga (uskuna, texnologik liniya) emas, balki vaqtincha bo‘sh boMgan pul mablag‘igadir. Ushbu pul mablag‘ini moddiy kapitalga sarflab, ulardan foydalanish natijasida kelajakda oladigan foydaning bir qismini pul egasiga qaytarish kerak boMadi. Shuning uchun ham investitsiyaga talah, bu pul jamg‘armasiga boMgan talab, foiz toMovi esa qarzga olingan pulning narxidir.
Misol. Nominal stavka /=60%, e - real stavka; л- inflyatsiya darajasi; ж = 90%.
Formulaga ko‘ra quyidagini yozamiz:
(1 +гг) (l + 0,9)= 1 + 0,6
yoki real foiz stavkasi E= 15,8%.
Zayomlarning qiymatini diskontirlash. Zayomlar to‘lov majburiyati bo‘lib, ulaming mohiyati shundan iboratki, zayom beruvchi zayom oluvchiga (kreditorga) ma’lum muddat o‘tishi bilan ma’lum summada pul to‘laydi. Faraz qilaylik, davlat yoki biror korxonaning zayomi yaqin 10 yil ishlab chiqarishda har yilda 100 so‘mdan daromad keltiradi, 10 yil o‘tgandan keyin pirovard dividend 1000 so‘m bo‘lsin. Ushbu zayomga zayom oluvchi qancha to‘lashini ko‘rib chiqamiz. Buning uchun daromadlaming diskontirlangan summasini hisoblab chiqamiz.
100 100 100 1000 ^=(1+/)V/)2+'"+(T^+(i+/r (I)
Bu yerda ham zayom qiymati foiz stavkasiga bog‘liq. 14.25-rasmda zayomning har xil foiz stavkalarida diskontirlangan qiymati keltirilgan. Foiz stavkasi qancha ko‘p bo‘lsa, zayomning qiymati shuncha past bo‘ladi. Masalan, 5 foizli stavkada zayom narxi 1386 so‘mni tashkil qilsa, 15 foizda u 747 so‘mga teng bo‘ladi.
Zayomlar muddatsiz bo‘lganda zayom olgan shaxs cheklanmagan muddatda har yili ma’lum o‘zgarmas summa olib turadi. 1000 so‘mlik dividend beradigan cheksiz muddatii zayomning narxi quyidagiga teng:
1000 1000 1000 PDV- , , + ■ -y + 3 +...
(1+/) (1+/) (1+/)
Bunday holda pdv quyidagicha hisoblanadi:
1000
PDV= —
Shunday qilib, agar foiz stavkasi 5% bo‘lsa, muddatsiz zayomning qiymati =20000 so‘m boiadi. Agar foiz stavkasi 20% boisa, zayomning qiymati 5000 so‘mga teng boiadi.
rasm. Zayom qiymatidan olinadigan diskontirlangan daromadlar yig‘indisi.
Yer bozori
Iqtisodiy nazariyada er deganda, uning tabiiy resurslari tushuniladi, ya’ni: yeming hosildorligi, undagi foydali qazilma boyliklar va hokazolar. Bunda biz yeming ustki qatlamini qaraymiz, ya’ni uning ustki qatlamidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishda yoki qurilishda (uy-joy, maktab, korxona va hokazo) foydalanish mumkin.
Yeming o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, u har doim cheklangan va uni u joydan boshqa joyga, ya’ni kapitalni ko‘chirganday ko‘chirib boimaydi.
Yer taklifi. Yer taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillar - bu uning hosildorligi va qulay joylashganligidir. Maiumki, sifatli erlar har doim va har erda cheklangan boiadi. Sifatli, shaharlarga yaqin boigan erlar yanada ko‘proq cheklangan boiadi.
Maiumki, emmg hosildorligi eming sifatiga, ob-havo sharoitiga, suv bilan ta’minlanishi mumkinligiga, unda mehnat qiladiganlaming
bilimiga, tajribasiga va foydalaniladigan texnikaga, ekiladigan urug‘ sifatiga va hokazolarga bog‘liqdir. Yuqoridagi omillarning ko‘pchiligi o‘zgaruvchan bo‘lib, ulaming ta’siri ham o‘zgaruvchandir. Lekin, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan kapitalning va mehnatning o‘zgarishi har doim ham bir xil sodir bo‘lmaydi. Ular odatda ma’lum muddat o‘tgandan keyin o'zgaradi.
Er taklifming cheklanganligi shuni ko‘rsatadiki, uning taklif chizig‘i absolyut elastik emas. Shuning uchun eming taklif chizig‘i grafikda vertikal ko‘rinishga ega bo‘ladi (14.26-rasm).
Taklif chizig‘ining ayusolyut elastik emasligidan shu kelib chiqadiki, uning narxi (bir gektariga) qanchalik oshmasin, er taklifi o‘zgarmaydi. Eming real narxi qanday bo‘lishini aniqlash uchun unga bo‘lgan talabni tahlil qilish kerak bo‘ladi. Taklif o‘zgarmasa, bozor narxini o‘matilishida talab katta rol o‘ynaydi. p
Bir gektariga
rasm. Yer taklifi
Erga talab. Erga boTgan talab ikki xil bo‘ladi: qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun bo‘lgan erga talab va noqishloq xo‘jaligida foydalanish uchun bo‘lgan talab.
D ~ Dq/X “HDnoq/x •
bu yerda D - umumiy talab;
Z)q/X - qishloq xo‘jaligi uchun talab;
Z)q/x - noqishloq xo‘jaligi talabi.
Ushbu talablami grafikda quyidagicha tasvirlash mumkin
(14.27-rasm).
rasm. Yerga talab
Bu yerda qishloq xo‘jaligi uchun bo'lgan talab chizig'i manfiy yotiqlikka ega. Nega deganda, yer unumdorligining kamayish qonuniga asosan, mavjud texnika va texnologiya o'zgarmaganda foydalaniladigan eming ortib borishi, uning hosildorligmi kamayib borishiga olib keladi. D.Rikardonmg (1772-1823) ilmiy asarlari er unumdorligining kamayish qonunini keng tarqalishida muhim rol o'ynagan.
Noqishloq xo'jalik sohalarining erga bo‘lgan talab chizig'i ham manfiy yotiqlikka ega. Bu yerda ham qurilish uchun nafaqat shahar ichidagi erlardan foydalaniladi (ular cheklangan), balki shahar atrofidagi erlardan ham foydalanishga to'g'ri keladi. Hozirgi vaqtda qishloq xo'jaligi bilan bog'liq bo'lmagan sohalar uchun erga bo'lgan talab o'sish tendentsiyasiga ega. Ushbu talab o'z ichiga uy-joy qurish uchun bo'lgan talabni, mfratuzilma obyektlari uchun va sanoat obyektlari qurish uchun bo'lgan talablami oladi. Inflyatsiya darajasi yuqori boiganda ko'pchilik ortiqcha pulini er sotib olishga sarflaydi (erga bo'lgan inflyatsion talab). Shuning uchun ham er boyllkni saqlash va uni ortishini ta’mmlash obyekti sifatida qaraladi. Noqishloq xo'jalik erlarga talab emmg hosildorligiga bog'liq bo'lmay, ko'proq uning qulay joylashuviga (shaharga yaqin) bog'liqdir. Odatda shahar markazlaridagi er narxi yuqori boiadi, shahar markazidan yiroqlashgan sari esa uning narxi kamayib horadi.
Qishloq xo‘jaligi uchun kerak bo‘lgan erlarga talab uning hosildorligiga va bu hosildorlikni oshirish imkoniyatlariga, emmg joylashuviga (qishloq xo‘jalik mahsulotlari iste’molchilaridan uzoqlashish darajasiga) bog‘liq.
Qishloq xo‘jalik erlariga talab oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘ladigan talab bilan belgilanadi. Ma’lumki, oziq-ovqat mahsulotlariga talab noelastikdir. Insonlar oziq-ovqatsiz yashay olmaydilar. Shuning uchun am oziq-ovqat mahsulotlarinmg asosiy turlariga boMgan talab, ulaming narxi qanchalik oshmasin, kam o‘zgaradi.
Oziq-ovqat mahsulotlariga talahnmg noelastikligi shuni bildiradiki, ulaming taklifmi kam miqdorda qisqartirish, mahsulotlar narxini keskin oshib ketishiga sabab boMishi mumkin va aksincha, taklifning ko‘payishi (hosildor yil kelganda), oziq-ovqat mahsulotlari narxini keskin kamayib ketishiga olib kelishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
