Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Monopolistik mehnat bozori. Amalda kasaba uyushmalarini monopolist deb qarash mumkin. Ular ishchilarga o‘z ta’sirini o‘tkazib, mehnat taklifini qisqartirib, ish haqini oshirishga harakat qiladilar.

Faraz qilaylik, kasaba uyushmalari sof monopolist. Ushbu holat

14. 
    rasmda keltirilgan.
    

14. 
    rasm. Sof monopol mehnat bozorida monopolistning ish haqiga va bandlikka ta’siri
    

Raqobatlashgan mehnat bozorida muvozanat e nuqtada o‘matiladi va 4 ishchi ish bilan ta’mmlanib, w_c ish haqi oladi. Mehnat bozorida kasaba uyushmasi monopol hokimiyatga ega bo‘lganligi uchun, u band bo‘lgan ishchilar sonini 4 dan £_Mga qisqartirib, ish haqini iv dan w_M ga oshirishi mumkin. Ishchilar oladigan altemativ foyda (iqtisodiy renta) anmw_m to‘rtburchak yuziga teng.

Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya. Bunday bozorda monopsonist firmaga ishchi kuchini takiif qiluvchi monopolist

15. 
    r
    (kasaba uyushmasi) turadi. Ikki tomonlama monopolistik bozordagi holat quyidagi 14.15-rasmda ko‘rsatilgan.
    asm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama monopoliya
    

Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat e nuqtada o‘matilgan bo‘lar edi. Bu nuqtada mehnatga bo‘lgan talab l)_L va taklif S_L chiziqlari kesishadi. Muvozanat holatda 4 ishchi ish bilan band bo‘lib, w_c ish haqi oladi. Lekin, monopsonist firma ish bilan band bo‘lgan ishchilar sonini 4 dan L_M gacha qisqartirib, ish haqini iv dan W_M gacha qisqartirishga harakat qiladi. Kasaba uyushmalari (monopolist) ish kuchi taklifmi qisqartirib, (l_n gacha), ish haqini w_N gacha ko‘tarishga harakat qiladi.

Shunday qilib, ish bilan band bo‘lgan ishchilar sonining nisbatan kichik o‘zgarishga (l_m < > l_n) ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir- biridan juda katta farq qilishi to‘g‘ri keladi (w_M <-> w_N). Ushbu vaziyatda ish haqining qanday bo‘lishi, qarama-qarshi turgan monopolistik va monopsonik kuchlarga bog‘liq. Ko‘rinib turibdiki, ish haqi muvozanat ish haqi Щ ga ham yaqinlashishi mumkin.

Ish haqi stavkalari differensiatsiyasi (tabaqalashuvi). Biz yuqoridagi mulohazalardan ish haqini o‘zgarmas deb qaradik. Amalda o‘rtacha ish haqi mutaxassisllklar bo‘yicha ham, tarmoqlar bo‘yicha ham, hattoki hir xil ishni bajaruvchi ishchilar bo‘yicha ham farq qiladi.

Masalan, avtomobilsozlik tarmog‘ida ishlaydigan ishchilaming o‘rtacha ish haqi, qurilish sohasida ishlaydigan ishchilaming o‘rtacha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo tarmog‘idagi o‘rtacha ish haqi ham engil va oziq-ovqat sanoatidagi o‘rtacha ish haqidan farq qiladi. Poliklinikada ishlovchi har xil kategoriyadagi vrachlaming ish haqi ham bir xil emas. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali vrachga qaraganda ko‘proq maosh oladi.

Ushbu farqning tagida, insonlar qobiliyatining xilma-xilligi, ma’lumoti, bilimi, tajribasi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlaming turi ham, ular oladigan daromadlarga har-xil ta’sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab chiqarishning inson hayoti uchun zararli bo‘lishi, ushbu sohada ishlovchilaming ish haqida ushbu zarami qoplaydigan qo‘shimcha ish haqida o‘z ifodasini topadi.

Quyidagi 14.16-rasmda ishning og‘lrligi va zararligi uchun to‘lanadigan qo‘shimcha ish haqi ko‘rsatilgan.

15. 
    rasm. Har xil ish sharoitidagi ish haqi
    

Bu yerda og‘ir ishni bajaruvchi, qo‘shimcha AW=W₂-\1'ish haqi oladi, w, = w,+\w.