Toshkent moliya instituti "menejmet" kafedrasi "menejment"

 

Tayanch  so‟z  va  iboralar:  strategiya,  tasavvur,  kredo,  missiya, 

diversifikatsiya. 

 

1.Strategik boshqaruv tushunchasi va mohiyati 

 

Strategik boshqaruv tushunchasi  va mohiyatini o‘rganishdan avval strategiya 

so‘zining ma‘nosiga tushuncha beramiz.  Strategiya grekcha (―strategos‖) so‗zidan 

olingan bo‗lib, ―general san‘ati‖ degan ma‘noni bildiradi. Bu atama harbiy sohadan 

kirib  kelgan.  Hammamizga  tarixdan  ma‘lumki  faqatgina  generallar  g‘alabaga 

erishish  uchun  strategiyalarni  to‘zganlar.  Masalan  puxta  o‗ylangan  strategiya 

Aleksandr Makedonskiy, Amir Temurlarga harbiy yurishlarda qo‗l kelgan. 

O‗zbek tilining izohli lug‗atida ham strategiya atamasi: 

  “yirik harbiy operatsiyalar va umuman urush olib borish sanati‖; 

  ―ijtimoiy-siyosiy  kurashga  rahbarlik  qilish  sanati  va  ilmi‖  ma‘nosida 

talqin etilgan. 

Harbiy sohada hozir ham bu atama  yuqori qo‗mondonlik tomonidan harbiy 

jarayon (operatsiya)larni rejalashtirish san‘ati ma‘nosida ishlatiladi. 

Istiqbolni  aniq  bashorat,  tasavvur  qilish  uchun  strategiya  zarurdir.   

Strategiya  deganda  biz    istiqbolni  tadqiq  qilish,  turli  senariyalarni  tahlil  qilish 

san‘atini,  istiqbolda  raqobat  kurashida  afzallik  beruvchi  g‗oya  ekanligini, 

korxonaning umumfaoliyati (fondi, quvvati, harajati, foydasi va hokazo)ni nazorat 

qiluvchi keng qamrovli tizim ekanligini tushunamiz. 

Strategik menejment nima?  

Bir  vaqtlar  bir  xil  sanoat  sohasida  raqobatlashayotgan  2  kompaniya 

prezidenti  bo‘lgan  ekan.  Bu  ikki  president  birlashishni  muhokama  qilish  uchun 

sayohatga chiqishibdi. Ular o‘rmonga qarab yurishibdi. To‘satdan ular orqa oyoqda 

turib olgan, o‘kirayotgan grizli ayig‘iga duch kelishibdi. Birinchi president darhol 

ryugzagini  yechib,  undan  oyoq  kiyimini  olibdi.  Ikkinchi  president  unga  shunday 

debdi:  ―Hoy,  sen  ayiqdan  qochib  ketolmaysan‖.  Birinchi  prezident  javob 

qaytaribdi:  ―Men  u  ayiqdan  qochib  ketolmasligim  mumkin,  lekin  aminmanki 

sendan  o‘zib  ketaman‖.    Bu  hikoya  yutuqqa  erishish  raqobatbardosh  ustunlikni 

saqlab qolish uchun strategik boshqaruvni izohlaydi.  

Strategik  menejment  biror  bir  tashkilotning  maqsadlariga  erishishini 

ta‘minlaydigan  ko‘p    vazifali  qarorlarning  rejasini  to‘zish,  ijrosini  bajarish  va 

o‘rganib chiqish ilmi va san‘ati deb ta‘riflanadi.  Bu ta‘rif shuni nazarda tutadiki, 

strategik menejment tashkiliy muvaffaqiyatga erishish uchun qo‘shma menejment, 

marketing,  moliya,  buxgalteriya,  ishlab  chiqarish  operatsiyalari,  tadqiqot, 

information  tizimlarga  e‘tiborini  qaratadi.  Bu  darslikdagi  strategik  menejment 

---

112 

 

termini strategik rejalashtirish termini bilan sinonim ravishda qo‘llaniladi. Strategik 

rejaashtirish termini biznes olamida tez-tez qo‘llaniladi, srategik menejment termini 

esa akademiyalarda ishlatiladi.   

Uchta  yirik  amerika  avtokompaniyalari  ya‘ni,  Ford,  General  motors,  va 

Chryslerlarning  rahbarlari  kongress    boshliqlaridan  moliyaviy  yordam  so‘rash 

uchun  aniq  strategik  rejasiz  paydo  bo‘lganda    ularga  kelajak  uchun  aniq  strategik 

rejani  rivojlantirish  uchun  kor‘rsatmalar  berilib,  qaytarib  yuborilgan.  Austan 

Goolsbee,  prezident  Obamaning  eng  kuchli  iqtisodiy  maslahatchilaridan  biri, 

shunday  degan:  ―Ishonarli  biznes  rejasiz  moliyaviy  yordam  so‘rash  bu 

tentaklikdir.‖  Goolsbee  yana  shuni  ta‘kidlagan:  ―Agar  3ta  avtokompaniyalar 

rahbarlari ko‘prikka muhtoj bo‘lsa, bu ko‘prik biror joyga olib borishi kerak‖.  

Bu  o‘quv-  uslubiy  majmua  aniq  strategik    rejani,  ya‘ni  biror  yerga 

yetaklaydigan ko‘prikni,  qanday rivojlantirish yo‘zasidan ko‘rstamalar beradi. Bu 

bo‘lim strategik  menejment jarayonining amaliy, qo‘shma modelini tanishtiradi; bu 

bo‘lim  strategik  menejmentning  asosiy  faoliyatlarini,  terminlarini  ta‘riflaydi.    Bu 

bo‘lim shuningdek ―boxed insert‖ tushunchasini tanishtiradi. Boxed insert qanday 

qilib 

ba‘zi 

firmalar 

global 

iqtisodiy 

inqirozda 

haqiqatda 

yaxshi 

raqobatlashayotganligini tekshirish uchun ba‘zi boblarda keltirilgan.  

«Strategik  boshqaruv»  termini  yuqori  darajadagi  boshqaruvni  ishlab  chiqarish 

darajasidagi  joriy  boshqaruvdan  farqini  aks  ettirish  uchun  60-70-yillarda 

muomalaga  kiritilgan.  Operativ  boshqaruvdan  strategik  boshqaruvga  o‘tishning 

mohiyatini aks ettiruvchi asosiy g‘oya sifatida yuqori rahbariyat diqqat markazini 

atrof muhitdagi o‘zgarishlarga muvofiq tarzda va o‘z vaqtida ta‘sir ko‘rsatish uchun 

tashqi muhitga o‘tkazish zaruriyati sifatidagi g‘oya bo‘ldi. 

Strategik  boshqaruv  nazariyasining  nufuzli  ishlab  chiqaruvchilari  tomonidan 

taklif  etilgan  bir  qancha  ta‘riflarni  ko‘rib  chiqaylik.  Shendel  va  Xatten  uni 

«tashkilotni  uning  atorfidagi  muhit  bilan  aloqani  aniqlash  va  o‘rnatish  jarayoni» 

sifatida  tushunganlar.  Ushbu  jarayon  tanlangan  maqsadlarni  amalga  oshirish  va 

resurslarni  taqsimlash  vositasida  atrof  muhit  bilan  kungildagiday  o‘zaro 

munosabatlar xolatiga erishish xarakatlaridan iborat. Xichchens buyicha «strategik 

boshqaruv  -  bu  tashkilotni  uning  atrof  muhiti  bilan  o‘zaro  ta‘sirini  boshqarish 

vositasida  tashkilot  vazifalarini  amalga  oshirish  maqsadidagi  boshqarish  jarayoni: 

Pirs va Robinson strategik boshqaruvni «tashkilot maqsadiga erishish uchun ishlab 

chiqilgan  strategiyalarni  shakllantirish  va  bajarish  bo‘yicha  qarorlar  va  harakatlar 

to‘plami»  sifatida    aniqlaydilar.  Strategik  boshqaruvning  u  yoki  bu  aspektlari  va 

xususiyatlariga ko‘proq e‘tibor beruvchi bir qator ta‘riflar bor. 

Demak,  strategik  boshqaruvni  tashkilotning  asosi  sifatida  inson  potentsialiga 

suyanuvchi,  ishlab  chiqarish  faoliyatini  iste‘molchilar  talab-lariga  yo‘naltiruvchi, 

tashkilotda egiluvchan boshqaruv va o‘z vaktida o‘zgarishlarni amalga oshiruvchi 

boshqaruv sifatida aniqlash mumkin. 

Strategik 

boshqaruv 

murakkablashib 

borayotgan 

raqobat 

kurashida 

muvaffaqiyatga    erishishning  eng  muhim  omili  bo‘lishiga  qaramay  tashkilot 

harakatlarida strategiyaning yo‘qligini kuzatish mumkin. Strategik bosh-qaruvning 

yo‘qligi quyidagi ikki shaklda namoyon bo‘ldi. 

Birinchidan, tashkilotlar o‘z  faoliyatini  atrof  muhit umuman  o‘zgarmaydi  yoki 

---

113 

 

unda  katta  o‘zgarishlar  bo‘lmaydi  degan  taxmindan  kelib  chiqqan  xolda 

rejalashtiradilar.  Nostrategik  boshqaruvda  ham  hozirda,  ham  kelajakda  aniq 

harakatlar rejasi tuziladi. Nimaki va qachon qilishni o‘z ichiga olgan uzoq muddatli 

rejalarni tuzish va dastlabki  davrda kelgusi yillar uchun echim izlash, «ko‘p uzoq 

yillarga»  sotib  olish  -  bularning  barchasi  nostrategik  boshqaruvning  belgilaridir. 

Uzoq muddatli istiqbolni qurish-boshqaruvning juda muhim tarkibiy kismidir. 

Strategik  boshqaruv  xolatida  tashkilot  atrof  muhit  va  tashkilot  hayotining 

sharoitlari  o‘zgarishidan  kelib  chiqqan  xolda  kelajakda  ko‘zda  tutish  maqsadlarga 

erishish  uchun  har  bir  hozirgi  lahzada  u  aynan  hozirgi  paytda  nima  strategik 

boshqaruvda kelajakdan  turib hozirgi paytga nazar tashlanadi. Tashkilotga ma‘lum 

kelajakni ta‘minlovchi xozirgi davrdagi tashkilot harakatlari  aniqlanadi va amalga 

oshiriladi.  Bunda  strategik  boshqaruv  uchun  shu  narsa  ham  xarakterliki,  nafaqat 

kelajakda korxonaning ko‘zda tutilgan xolati qayd qilinadi, balki shu ham strategik 

boshqaruvning  eng  muhim  vazifalaridan  xisoblanadi,  ko‘zda  tutilgan  maqsadlarga 

erishish  imkoniyatini    beruvchi  atrofdagi  o‘zgarishlarga  aks  ta‘sir  ko‘rsatish 

qobiliyati ishlab chiqiladi. 

Ikkinchidan,  nostrategik  boshqaruvda  xarakat  dasturini  ishlab  chiqish 

tashkilotning  ichki  imkoniyatlari  va  resurslari  tahlilidan  boshlanadi.  Bunday 

yondashuvda  tashkilot  faqat  qanday  miqdorda  mahsulot ishlab  chiqarish va bunda 

qancha harakat qilishnigina aniqlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar 

miqdori  firma  tomonidan  yaratilgan  javob  bera  olmaydi,  kanday  miqdorda  va 

narxda mahsulot sotib olinishini bozor aniqlaydi. 

Yaqqol  afzalliklar  bilan  bir  qatorda  strategik  boshqaruv  undan  foydalanish 

bo‘yicha  kamchilik  va  cheklovlarga  ega  va  bular  ushbu  boshqaruv  turi  boshqa 

turlar  singari  har  qanday  vazifa  va  masalalarni  hal  qilishda  xar  qanday  xolatda 

qullashning universalligiga ega emasligini ko‘rsatadi. 

Birinchidan,  strategik  boshqaruv  o‘z  moxiyatidan  kelib  chiqqan  xolda 

kelajakning aniq va batafsil sur‘ati, ifodasini bera olmaydi. Strategik boshqaruvda 

shakllanuvchi  tashkilotning  kelajakdagi  istalgan  xolati  -  bu  uning  ichki  va  tashqi 

xolatining batafsil tasviri emas balki kelajakda  korxona qanday xolatda bqlishiga, 

bozor va biznesda qanday pozitsiyani egallashga, qaysi ishbilarmonlik guruhlariga 

kirishiga  va  h.k.  sifatli  istakdir.  Bularning  barchasini  majmui  kelajakda  raqobat 

kurashida tashkilot yutib chiqadimi yoki yo‘qmi? Shuni aniqlab berish lozim. 

Ikkinchidan,  strategik  boshqaruv  protsedura  va  chizmalar  yig‘indisidan  iborat 

bo‘lishi  mumkin  emas.  Unda  ma‘lum  masalalarni  hal  qilishda  yoki  aniq 

vaziyatlarda  nima  va  qanday  qilish  lozimligini  ko‘rsatuvchi  nazariya  yo‘q. 

Strategik boshqaruv  -  bu ko‘proq biznes va  menejmentning  ma‘lum  falsafasi  yoki 

mafkurasidir. Har bir menejer tomonidan u ma‘lum ma‘noda o‘zgacha  tushuniladi 

va  amalga  oshiriladi.  Albatta,  muammolarni  tahlil  qilish  va  strategiyani  tanlash, 

shuningdek  strategik  rejalashtirishni  amalga  oshirish  va  strategiyaning  amaliy 

realiza-tsiyasining  bir  qator  tavsiyalari,  qoidalari  va  mantiqiy  chizmalari  mavjud. 

Lekin  umuman  olganda,  strategik  boshqaruv-bu  strategik  maqsadlarga  tashkilotni 

etkazish-da yuqori raxbariyat intuitsiyasi va san‘atining simbiozi, xizmatchilarning 

yuqori  malakasi  va  ijodi  va  nixoyat,  barcha  xodimlarning  tashkilot  vazi-falarini 

amalga  oshirishga,  maqsadlariga  erishishning  eng  yaxshi  yo‘llarini  izlashga  aktiv 

---

114 

 

kirishishidir. 

Uchinchidan,  tashkilotda  strategik  boshqaruv  jarayonining  amalga  oshi-rilishi 

boshlanishi  uchun  vaqt  va  resurslarni  katta  xarajati  talab  qilinadi.  Strategik 

rejalashtirishni  yaratish  va  amalga  oshirish  zarur.  Shu-ningdek,  atrofni  kuzatuvchi 

va  tashkilotni  muhitga  kirituvchi  xizmatlarni  yaratish  zarur.  Marketing,  jamoa 

munosabatlari  bo‘yicha  xizmatlar  va  h.k.  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ladi  va  katta 

miqdorda qo‘shimcha xarajatlarni talab qiladi. 

To‘rtinchidan,  strategik  oldindan  ko‘ra  bilish  xatolarining  salbiy  oqibatlari 

keskin kuchayadi. Qisqa muddatda umuman yangi mahsulotlar yaratilganda, qiqsa 

davrda qo‘yilmalarning yo‘nalishi keskin o‘zgarganda, kutilmaganda biznes uchun 

yangi  imkoniyatlar  vujudga  kelganda  va  uzoq  yil-lar  davomida  mavjud  bo‘lgan 

imkoniyatlar ko‘z oldidan yo‘qolganda, noto‘g‘ri oldindan ko‘ra bilish va strategik 

tanlovning  xatoliklari  uchun  haq  ko‘-pincha  tashkilotga  qimmatga  tushadi. 

Ayniqsa,  faoliyat  yuritishning  noal-ternativ  yo‘lini  prognoz  oqibatlari  yomon 

bo‘ladi. 

Beshinchidan,  strategik  boshqaruvni  amalga  oshirishda  asosiy  e‘tibor  strategik 

rejalashtirishga  beriladi.  Aslida  esa  strategik  boshqaruvning  asosiy  tarkibiy  qismi 

bo‘lib  strategik  rejani  amalga  oshirish  hisob-lanadi.bu  birinchi  navbatda 

strategiyani realizatsiya qilish imkoniyatini beruvchi tashkiliy madaniyatni yaratish, 

mativlashtirish  va  mehnatni  tashkil  etish  tizimlarini  yaratish,  tashkilotda  ma‘lum 

egiluvchanlikni  yaratishni  va  h.k.ni  ko‘zda  tutadi.  Bunda  strategik  boshqaruvda 

bajarish  jarayoni  rejalashtirishga  aktiv  teskari  ta‘sir  ko‘rsatadi,  bu  esa  bajarish 

bosqi-chining  ahamiyatini  yanada  oshiradi.    Shuning  uchun  agar  tashkilotda 

strategik  rejalashtirish  podsistemasi  yaratilgan  bo‘lsa  va  shu  bilan  birga  strategik 

bajarish  podsistemasini  yaratish  uchun  imkoniyatlar  bo‘lmasa,  u  strategik 

boshqaruvga o‘ta olmaydi. 

Strategiya 

umumiy 

tarzda 

firmaning 

mavqeini 

mustahkamlash, 

iste‘molchilarning  talablarini  qondirish  va  qo‘yilgan  maqsadlarga

 

erishishga 

qaratilgan  boshqarish  rejasi  sanaladi.  Aniq  strategiyani  tanlash  rivoj-lanishning 

mumkin  bo‘lgan  turli  yo‘llari  va  usullari  ichidan  eng  maqbulini  tanlab  olish 

demakdir. 

Firmani boshqarish rejasi o‘z ichiga quyidagi asosiy funktsiya va bo‘linmalarni 

oladi: ta‘minot, ishlab chiqarish, moliya, marketing, xodimlar, ilmiy tadqiqotlar va 

ishlanmalar.  Strategii  tanlash  bu  biznes  echimlari  va  raqobatga  bardoshlilik 

harakatlarini yagona tizimga bolashni anglatadi. 

Strategiyani  ishlab  chiqish  menejerlarning  asosiy  funktsiyala-ridan 

biridir. Ba‘zi menejerlar kuchli strategiya ishlab chiqadilar, biroq uni hayotga tadbiq 

eta  olmaydilar.  Boshqa  menejerlar  o‘rtacha  strategiya  ishlab  chiqadilar  va  uni 

mohirona amalga oshiradilar ham. Strategiya qanchalik yaxshi o‘ylangan va mohirona 

amalga  oshirilgan  bo‘lsa,  kompaniyaning  mavqei  shunchalik  kuchayadi.  Boshqarish 

yaxshi  tashkil  ztilgan  kompaniyalar  ham  kutil-magan  noxush  vaziyatlarga  duch 

keladi Pirovard natijada yaxshi strategiya bozorda kuchli mavqeni egallash, kutilmagan 

holatlar,  kuchli  raqobat  va  ichki  muammolarga  qaramay,  muvaffaqiyatli  ishlashga 

zamin yaratadi. 

«Menejment  asoslari»      kursidan    birinchi      malumki,      menejerning  vazifasi 

---

115 

 

quyidagilarni aniqlashdan iborat: 

-biz qaerdamiz? 

-qayoqqa ketyapmiz? 

-faoliyatimizning maqsadi nimadan iborat? 

-maqsadga erishish yo‘llari qanaqa? 

-optimal yo‘lni tanlash mezonlari nimalardan iborat? 

-pirovard natija qanday bo‘lishi kerak? 

Bu  savollariga  javob  topish  kelgusi  boshqaruv  tsikllarida  foydalanish,  

maqsad va natijalarni aniqlash uchun o‘ta muhim. 

Strategik  menejment  kompaniyaning  uzoq  muddatli  maqsadlar  va  faoliyatiga 

ta‘alluqli.  Aytish  mumkinki,  strategiyani  (harakatlar  tarzini)  va  uning  aniq 

vositalarini ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni 

yaxshi yo‘lga qo‘yilganligini ko‘rsatuvchi eng to‘g‘ri belgi bo‘lib xizmat qiladi. 

Strategik menejmentning mazmuni quyidagilardan iborat: 

- firma biznesining yo‘nalish va asosiy maqsadlyarini belgilab olish; 

- firmaning tashqi muhitini tahlil qilish; 

- undagi ichki vaziyatni tahlil qilish; 

- firma  yoki  xo‘jalikning  o‘rta  bo‘g‘inlarida      strategiyani  tanlash  va  ishlab 

chiqish; 

- diversiyalangan firma portfelini tahlil qilish; 

- uning tashkiliy tuzilmasini loyihalash; 

- integratsiya darajasini va boshqaruv tizimini tanlash; 

- «strategiya - tuzilma - nazorat» majmuasini boshqarish, 

- firma  faoliyatining  ba‘zi  sohalardagi  siyosati  va  uning  fe‘l-atvor  me‘yorlarini 

belgilash; 

- kompaniya strategiya va natijalarining teskari aloqasini taminlash; 

---

116